Түнхэнэй ехэ таабай

Жэгдэлһэн заншалаараа

Түхэреэн сагаан Түнхэн һайхан нютагайнгаа түүхэдэ алтан үзэгүүдээр нэрэеэ бэшэһэн ехэ таабай тухай зураглал уншагша олондоо дурадхаха гэжэ үнинэй шиидэһэн байгааб. Пётр Степанович Дёмин 1923 оной июлиин 12-то Аха­лиг тосхондо Степан Иннокентьевич ба Ирина Павловна Дёминтоной бүлэдэ түрэһэн юм. Нютагайнгаа эхин, Түнхэн тосхоной долоон жэлэй һургуули дүүргээд, 1938 оной намар В.И. Ленинэй нэрэмжэтэ Хэрэнэй дунда һургуулида орожо, 1941 оной зун эрхим бэрхээр түгэсхэһэн нам­тартай.

Хэрэнэй дунда һургуулиин анхан байгуулагдаһаар 100 жэлэй ойн баярта хабаадалсаха урилгаар байгша оной хабар Түнхэнэй аймаг руу тэхэрин ошоходоо, “түмэрөөр шудхагдаһан” Пётр Степановичтай үшөө дахин уулзаха, хөөрэлдэхэ зол­той байшооб.

Хэр угһаа гэхэ гү, али хара багаһаа гү, - илгаагүй, - саб-яб гэмэ домог суу­та ветерамнай үндэр наһанай үльмы үни хада гэшхэһэн, зуун наһанайнгаа зулайда хүрэһэн ахатамнай анханай­хяараал хүл хүнгэн, ухаан һонор, хоо­лой дорюун зандаа маанадаа угтан байба ха юм.

Һүүлэй далаад гаран жэлэй тур­шада нэгэ жэгдэ болгоһон заншалаа баримталан, Ленин багшынгаа хүшөөдэ баглаа сэсэгээ табяад, Илалтын парк хүрэжэ, фронтдо алдалан унаһан үетэн нүхэдэйнгөө, нютагаархидайнгаа гэрэлтэ һайхан дурасхаал ёһолон хүндэлөөд, түрэл һургуулиингаа алтан богоһо алхажа орохоёо ошоходоо, аймагайнгаа ноёд дарганарые, олон тоото айлша­даа, эрдэмэй гуламта түгэсхэгшэдые хойноо дахуулаа һэн.

Дүлэтэ жэлдэ дүүргэгшэд

Түүхэдэ ороһон тэрэ жэл, 1941 оной июнь һарада, өөртэйнь сасуу һургуулияа эрхим бэрхээр дүүргэһээр оройдоол таба хоноод байхадань, дайн эхилшоо бэлэй. “Июниин 23-ай үглөөгүүр бүхы классаараа сэрэгэй комиссариат руу ошоод, хархис дайсантай тэмсэхэ хүсэлэнтэйбди гэжэ комиссарта дуулгаа һэмди”, - гэжэ Пётр Степано­вич хөөрэбэ. “Гэртээ харигты, үбдэн хабдангүй байгаарайгты, гурбан хоногһоо удаанаар хайшаашье бү ошооройгты”, - гэжэ военком тэдэн­дэ захяад эльгээһэн байгаа. Тэрэл намартаа, октябриин 28-да сэрэгтэ татуулһан намтартай.

Гал могой жэлдэ В.И. Лени­нэй нэрэмжэтэ Хэрэнэй дунда һургуули дүүргэһэн тэрэ ангида 34 һурагшадай 28 хүбүүд, 4 басагадынь дайнай жэлнүүдтэ сэрэгэй албанда ябаһан юм. Эхэ ороноо аршалан хам­гаалхаяа бодоһон эрэлхэг зоригтой эдэ залуушуулай олониинь алдалан унаһан байха.

Дайшалхы замаар

1941 оной ноябрь һараһаа 1942 оной апрель болотор Барнаулай ябаган сэрэгэй һургуулида һуража дүүргээд, доодо зэргын лейтенант боложо, Баруун-Урда фронтдо эльгээгдэһэн байха юм. Тиин Укра­инын Харьковай можын Валуйки гэһэн станциһаа холо бэшэ дайшал­хы замаа эхилээ бэлэй.

38-дахи армиин 242-дохи дивизи­ин бүридэлдэ 1942 ондо эльгээгдэжэ, танкнуудта эсэргүүсэхэ буунуудай взводой командираар томилогдоһон байна. 1943 ондо лейтенантын зэргэ­дэ хүртэжэ, ПТР-эй ротын команди­рай тушаалда табигдаһан.

Баруун-Урда, Талын 2-дохи, Укра­инын 2-дохи фронтнуудай бүридэлдэ ябажа, шуһата байлдаануудта хабаадалсаһан юм. Курскын хахад дүхэригэй, Донбасс сүлөөлэлгын тулалдаануудта, Днепр мүрэниие гаталалгын үедэ урда захада ябаһан, баруун эрьеын Украиные, Кирово­град хотые сүлөөлэлсэһэн намтартай Пётр Степановичай дайшалхы харгы утахан лэ юм даа.

Украинын 2-дохи фронтын буу­далгын 6-дахи дивизиин 84-дэхи полкын бүридэлдэ албаяа хаажа ябахадаа, Днепр мүрэн дээрэ баригдаһан хоёрдохи Сталинград гээд алдаршаһан Корсунь-Шевчен­кын бүлэгые бүһэлэлгэдэ Пётр Сте­панович хабаадалсаһан байна. 1944 оной январиин 27-до энэл шуһата байлдаанда хүндөөр шархатаһан юм. Сэрэгэй эмнэлгын газарнуудаар табан һарын туршада аргалуулаад, эрэмдэг болоһон ушараар 1944 оной июль һарын эсэс багаар гэртээ табигдаа бэлэй.

Ажабайдал, ажал, аза жаргал

Дайнай газарһаа түрэл нютагаа бусажа ерээд, комсомолой эмхидэ эрхилэгшээр ажаллаа. Уданшьегүй Түнхэнэй аймагай ВЛКСМ-эй нэгэ­дэхи секретаряар һунгагдаа. Тэрэ үедэ комсомолой ажал хүлгөөтэй, шууяатай хаһын таһаршагүй нэгэ хуби болонхой байгаа. Аймаг соогу­ураа оло ябаха, илангаяа зунай сагта шударгы ажаллаха хэрэгтэй һэн. Үдэрынь ажалаа хээд, үдэшэ болохо­до, дуутай шуутай зугаа наада дэлгэ­эхэ, залуушуулые эмхидхэхэ.

Залитай залуу наһан өөрынгөөл хууляар үнгэрдэг гээшэ бэзэ. Юртэмсын жама ёһоор инаг дуран­шье хүсөөд ерээ. Еловко тосхондо комсомолой даргаар ажаллажа байһан залуу басагантай танилса­ад, хуби заяагаа холбохо, гэр бүлэ зохёохо гэжэ шиидэһэн. Тиигээд лэ наһанайнгаа нүхэр Антонида Нилов­натай 46 жэлэй туршада жаргалтай ажаһууһан юм. Дүрбэн басагатай, нэгэ хүбүүтэй болоо һэн. Бултанайнь гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргөө. Үри бэенэрынь ажабайдалай жолоо бата бэхеэр бариһанууд, мэр­гэжэлтэй, ажалтайнууд ябаа.

Владивосток хотодо оршодог Примориин хизаарай намай һургуулида Пётр Степанович һуража, улаан дипломоор тэрэниие дүүргэһэн юм. 1948-1950 онуудта Мухар-Шэбэрэй аймагай комсомо­лой хорооной нэгэдэхи секретаряар, удаань намай танхимые даагшаар амжалтатай ажаллаа.

1951 ондо түрэл һайхан Түнхэнөө бусажа ерээд, аймагайнгаа хүтэлбэрилхы зургаанда – намай хороондо 1988 ондо наһанайнгаа амаралтада гаратараа ажаллаа. Хажуугаарнь наһаараа ниитын ажал эрхилһэн Пётр Степанович – ябаһан газартаа ямбатай, хүдэлһэн газартаа хүндэтэй хүн.

“Шэнын нацистнуудай шэлыень таһа хазаха!”

Гүрэн түрымнай баруун хилэ дээрэ үнгэргэгдэжэ байһан сэрэгэй тусхай ябуулгада хабаадагшадта - баатарлиг сэрэгшэдтээ туһалха гэһэн уряа дэмжэн, һарынгаа тэдхэбэриһээ хамтын жасада мүнгэ оруулдаг. “Фашизмые бута сохиһон бидэнэрэй үри саданар – мүнөөнэй эрэлхэг хүбүүд Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсэжэ ябанад. Бүгэдэ араднай сэрэгшэдээ дэмжэхэ зэргэтэй”, - гээд, зуун наһатай вете­ран һанамжаяа эли тодоор элирхэй­лээ һэн.

Үнгэрэгшэ зуун жэлэй эгээн томо, эгээн аюултай дайнда Эхэ орондом­най тэрэ үедэ ажаһууһан хорин доло­он сая шахуу хүнүүдэй ами наһан таһарһан гээд мэдээжэ. Дахин иимэ юумэн хэзээдэшье дабтагдахагүй гэжэ бодоходоо, найдахадаа, алдуу хэдэг байба гээшэ гүбди? Пётр Сте­пановичай һанамжаар, мүнөөнэй дайсадтай хэлсээ баталжа яашье болохогүй. Шэлыень таһа хазажа хаяагүй һаа, шэнын нацизм толгой­гоо үргэхэ шадалтай. Тиигээ һаань, бүмбэрсэг дэлхэймнай одоол ехээр хохидолдо орохо.

Буряад Уласай Хүндэтэ эрхэтэн, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай хоёр шатын одонтой Түнхэнэй ехэ таабай Пётр Степанович Дёминой наһанай намтар, дайшалхы замынь, дүй дүршэл мүнөө сагайшье, ерээдүйншье үенүүдтэ жэшээ боло­од, Эхэ орондоо, эльгэн тоонтодоо, арад түмэндөө аша туһатай, үнэн зүрхэнһөө дуратай, үнэн сэхэ байл­гын ёһотой дүрим гээшэл даа!