Сагаан мүнгэн – буряадай үндэһэн түмэр

Тус ушар онсо удха шанартай. Сагаан мүнгэн - буряадуудай үндэһэн заншалта түмэр, 6000 жэлэй саада тээ, үшөө хүннүүдэй үеһөө урид, манай элинсэгүүд эрдэ­нитэ түмэрөөр элдэб янзын зүүдхэл шэмэглэлнүүдые дархалжа зүүдэг байһан. Тэдэнь нэн түрүүн бэеын, гэ­рэй хүсэтэй һахюуһануудай зэргэдэ шүтэгдэдэг һэн ха.

Мүнгэн угалзата амһартанууд, зүүдхэлнүүд, эмээл хазаарнууд, агну­уриин ба сэрэгэй зэбсэгүүд, хутагану­уд г.м. хэрэгсэлнүүд үшөө хүннүүдэй урда тээхи үеын хүнүүдэй байранууд ба хүүрнүүд соогуур олдодог. Буряа- дай дэбисхэрнүүдээр «Мүнгэтэй», «Мүнгэн», «Мүнгэшэ» болон бусад нэрэнүүдтэй гол горходой, хада уула­нуудай нэрэнүүд олон.

1832 ондо Буряад орондо буд­дын шажанай нэбтэржэ орохотой сасуу ашагта малтамалнуудые хаа-хаанагүй малтахань хоригдо­жо эхилһэн гэдэг. Газарай нюруу малтажа шархатаахань, дорьбоо­жо онгилхонь ехэ сээртэй гэһэн һургаалтай. Хада уулын сабдагууд, гол мүрэнүүдэй эзэд сошоод, хүнүүдые болон адууһа мал хорло­жо, гай гасалан эльгээжэ магадгүй гэжэ айладхагдадаг.

Тэрэ caгhaа буряад дархашуул газар ехээр һандаргангүй, уран урлалда хэрэгтэй сагаан мүнгэ гам­тайгаар малтажа абадаг заншалтай болоһон юм.

Мүнгэшын обоогой нюусанууд

«Сүүгэлэй хажуудахи Мүнгэшэ гэһэн хада дороһоо үшөө Чингис хаанай үедэ сагаан мүнгэ малтажа абадаг байһан түүхэтэй», - гээд, Дам­бинима Цырендашиев «Сүүгэлэй дасан» гэжэ ном соогоо бэшэһэн юм. 1700-гаад онуудта Забайкалиин хизаарай Дагуурай талада ород хасагууд бии болоһон юм. Тэдэнэр урдын буряадуудай малтажа абадаг байһан Нэршүүгэй дэбисхэрэй са- гаан мүнгэнэй булашануудые онгил­жо һэргээгээд, приискнүүдые ба завод бодхооһон.

Алаха тоноходоо атадшье гэхэгүй, олонхинь хаатаргаһаа зугадагшад, дам саашаа Үрөөнэйн Мүнгэшэ хадын сагаан мүнгэн баялиг оложорхиһон байгаа. Д-Н. Цырен­дашиевай бэшэһээр, тэдэ бэлин шэбшэгээр хуугайлалдаһан хаатар­жангууд Мүнгэшэдэ үнэтэ түмэрэй прииск нээгээд, малталгануудые ябуулжа эхилээ һэн ха. Талын улад зон яашагүй дарамта, гай гасалантай хүршэнэртэй боложо зутарһан юм. Адуу малыень хулуужа алаад эди­жэрхихэ, эхэнэрнүүдтэ һанаархаха г.м. хохидол үзүүлжэ эхилээ.

Тэсэбэриеэ алдаһан буряаду­уд заарин бөөнэртөө хандажа, Мүнгэшэ хада дээрэ абарал хайрлал гуйһан ехэ бүтээл үйлэдэһэн гэдэг. Уданшьегүй приискын ажалшад шуһаар шэшэдэг үбшэндэ нэрбэг­дэжэ, олонхинь хосоржо һалаад, үлэһэниинь зугадажа талииһан түүхэтэй. Нэгэ хэды сагай үнгэрһэн хойно тэдэнэр һөөргөө бусаха һэдэлгэ хэбэ ха. Харин тэрэ үедэ Сүүгэлэй дасан­да түрүүшын шэрээтэ, эди шэдитэ Дан­дарай ламхай бии болоод байгаа. Улад зоной гуйлтаар, тэрэнэй уда­ридалга доро Сүүгэлэй лама­нар Мүнгэшые тахижа, нангин обоо болгоһон гэдэг. Дандарай ламхайн гайхамшагта бүтээлэй удаа Мүнгэшын эрдэнитэ баялигынь олдо­хоёо болиһон түүхэтэй. Хэды саг соо хии газар малтажа, аргаа барагдаһан зон: «О, господи, бурят­ский бог силён!» - гээд, оро бодогүй ошоһон гэдэг.

Мүнгэн һарын гэрэлтэй

«Мүнгэн һара» гэһэн үгүүлэл ган­са уран шүлэгшэдэй найруулга бэшэ. «Сагаан мүнгэн түмэр - огторгойн һаратай сэхэ холбоотой эрдэни» гээд, үни урдын caгhaa хэлэгдэдэг. Эмтэй домтой, ёһото эди шэдитэй, үзэсхэлэнтэ нюусануудтай түмэр.

Манай элинсэгэй һургаалаар, сагаан мүнгэн хамаг бузарые арил­гадаг, шарха үбшэнгүүдые эдэгээдэг, хүнэй бэе бэхижүүлдэг, залуу болго­дог. Үшөө һанаа сэдьхэл арюудхадаг, урма зориг бадараадаг гэжэ урдын буряадууд этигэдэг байһан. Мүнгэн мүн лэ хүнэй бэеын, маани тарни­нуудай элшэ гэрэлнүүдые бэлээр шэнгээдэг. Тиимэһээ сагаан мүнгэн һахюуһанууд, нангин шүтөөнэй хэрэгсэлнүүд тусхай хүсэтэй байдаг, онсо шэнжээрээ илгардаг.

Хажуу гаарнь мүнгэн гаарнь энергиин элшэнүүдые мүн лэ бэлээр шэнгээжэ абадаг һэн тула хүндөөр үбшэлһэн гү, али гэбэл, бузар буртагтай хүнэй зүүхэдэ, түргөөр хар­ладаг гэжэ эли.

Һүнэһэ тогтоодог

Урдын сагhaa буряадууд бэеэ шэмэглэдэг мүнгэн зүүдхэлнүүдээ ада баршадһаа, муухай хараалһаа, үбшэ зоболонһоо аршалдаг һахюуһанууд гэжэ этигэн шүтэдэг байһан. Илангаяа мүнгэн хонхохону­уд үндэрөөр сэгнэгдэдэг һэн ха. Эхэ­нэрэй шэхэнэй һиихэдэ шагтагалһан хонхохонуудай жэнгирээн арюудхахаһаа гадна иимэ үгүүлэлтэй байгаа: «Түрүүшээр эхэнэрэй абяан дуулдаад, удаань бэень үзэгдэхэ ёһoтой». Үни урдын сагһаа эхилжэ, дэлхэйн ямаршье шажанай бүтээлнүүд заабол мүнгэн хон­хын жэнгирээтэй­гээр үнгэргэгдэдэг байһан.

Хүнэй һүнэһэн бэеһээ зайсажа гарахадаа, һүниин харанхыгаар дэг­дэдэг гэһэн үгэтэй. Тиихэдээ гарай, хүлэй хургануудаар, шэхэ­нэй үзүүрээр, нюдөөр, хамарай нүхөөр, амаар гарадаг гэжэ хэлэгдэдэг.

Тэдэ нүхэнүүдые бүглэхын тулада манай элинсэгүүд шэхэн­дээ һиихэнүүдые, хурганууд- таа бэһэлигүүдые зүүдэг гуримтай байһан. Бүхы арбан хургандаа бэһэлиг зүүхэнь орёо һэн тула гартаа бугааг зүүжэ, һүнэһэнэй гарадаг нүхэ бүглэхэ гэһэн удхатай. Хүзүүндээ зүүһэн алта мүнгэн зүүдхэлнүүд тол­гойн талын нүхэнүүдые хаадаг ха.

Урдын дасангууд нангин аршаа- наа заабол сэбэр мүнгэн амһарта соо байлгадаг байһан гэжэ мэ- дээжэ. Мүн лэ аршаанта булагуудта, субаргануудта болон обоо ууланууд- та үндэр шанарай сагаан мүнгэн хашарһануудые үргэдэг гуримтай байһан.

Дайн байлдаануудай үедэ сэрэгшэд хабтагар мүнгэн пласти­нануудые шархадаа няажа, шуһанай гоожохые тогтоодог ба тэрэ яра шар­хань саашадаа һүжэржэ хабдангүй, түргөөр эдэгэхын эрхим арга боло­дог байһан гэжэ мэдээжэ.

 Сагаан мүнгэн мүнөөшье хүрэтэр хаа-хаанагүй үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Энэдхэг гүрэн дэлхэй дээрэ эгээл ехэ сагаан мүнгэнэй нөөсэтэй гэжэ тоологдо­дог. Нангин Ганга мүрэн эхиндээ газар доогуурхи ёһото сагаан мүнгэнэй хабсагайнууд доогуур урдажа гараад, уһаниинь тус эрдэнитэ түмэрөөр баяжажа, эм домто, эди шэдитэ шанартай болодог гэжэ элирүүлэгдэһэн. Энэд­хэгтэ сагаан мүнгэн - арадай үндэһэн заншалай, нангин шүтөөнэй түмэр. Тэндэхи зон мүнгэн фольгагаар орёолто­той шэхэр шоколадые эмтэй домтой зүйлэй зэргэдэ эдидэг.

Америкын эхэнэрнүүд һүтэй амһарта соо мүнгэн долларнуудые табяад байдаг заншал сахидаг. Тиихэдэнь һүн, нээрээшье, удаан гашалдаггүй ха.

Швейцарида мүнгэн хашарһа гү, али гэбэл, мүнгэн халбага үбшэн шүдэндөө няажа, үбшэнгыень буураадаг заншал ехэ дэлгэрһэн.

«Юундэ мүнгэн зүүдхэлнүүд заримдаа харладаг, сага­ардаг бэ?» гэһэн асуудалда эрдэмтэд тодорхой харюу үшөө олоодүй. Зарим һанамжаар, бөөрэ муутай зоной бэедэ мүнгэн харладаг. Хүнэй бэеын шуһанай гемо­глобин дээшэлүүлдэг, нервнэ системэ элүүржүүлдэг, толгойн үбшэнгүүдые, мигрень сараха шадалтай гэжэ эрдэмтэд элирүүлһэн.

Ямар нэгэн гүрэнэй ехэ һайндэрнүүдтэ, жагсаал- нуудта һаад хэхэ борооной үүлэнүүдые самолёдоор туужа намнадаг гэжэ мэдэнэбди. Харин тэрэ үүлэнүүд дээрэһээ сагаан мүнгэ (йодистое серебро) сасажа үсхэрүүлээд тараадаг тушаа олондо эли бэшэ.

Мүнөөнэй электроприбор бүхэн заабол сагаан мүнгэн түмэртэй байдаг. Урдын буряадууд мүнгэн шэмэ­глэл хэрэгсэлнүүдые алтанһаа дээгүүр сэгнэдэг байһан. Даруулга, хээ, мүрэй гуу, һиихэ, бэһэлиг, бугааг, туйба, бурханай гуу, хэтэ, хутага, шэхэн соохиие сэбэрлэдэг хулхибша, шүдэнэй забһараар сэбэрлэдэг шэгшэлүүр, гуламтын хабшаг г. м. - манай элинсэгүүдэй байдалай эгээл сэнтэй хэрэгсэлнүүд.

Буряад эхэнэрэй зүүдхэлнүүд ехэнхидээ улаан, сагаан шүрэнүүдээр ба номин шулуугаар шэмэглэгдэдэг гуримтай.

Нангин хүхэ номин шулуун

Манай үбгэ эсэгэнэр илангаяа үндэрөөр номин шулуу сэгнэдэг байһан. Мүн лэ тус шулуун Түбэдэй буддын шажанай ехэ багшанарай, Египедэй фараонуудай, Аме­рикын индейцүүдэй г.м. нангин заншалта шулуун юм.

Эрдэнитэ номин шулуун наһа бараһан хүнүүдэй яһанһаа мүндэлдэг гэһэн домогтой. Сэнхир хүхэ үнгэнь эзэнэйнгээ үбшэлхэдэ сайгаад, наһа барахадань, саб сагаан боложо хубилдаг гэдэг. Тиигээд элүүр энхэ бэетэй залуу хүнэй зүүжэ эхилхэдэ, һөөргөө хүхэ номин үнгэнь бусадаг ха.

Түбэдтэ номин гээшэ юрын шулуун бэшэ, харин ёһото бурхан гэжэ тоологдодог. Тэрэнэй ганса нэрэнь хүсэтэй һахюуһан боложо, хамаг муу муухайһаа аршалха, буян хэшэг үршөөхэ аргатай гэдэг. Түбэдэй зарим элитэ зон «Номин шулуун хушалтатай» г.м. удха шанартай нэрэ обогуудые, псевдонимуудые абадаг заншалтай. Хитадай урдын заншалаар номин шулуун руу хараһан, бисалгаһан хүн алишье талаар ехэ хүсэ шадал нэмэдэг. Номин шулуутай тусхай мазь нюдэнэй катаракта эдэ- гээдэг, харанхыда харасые һайжаруулдаг. Мүн лэ уураг тархиин ужаг үбшэнһөө, элдэб янзын яра шархаһаа, шэшэнгирһээ эдэгээдэг. Һарын шэнэдэ һүниндөө номин руу хараад бисалгахада, хүнэй бэе элүүржэдэг, элдэб янзын тулалдаануудта илаха шэдитэ хүсэн үгтэдэг гэһэн этигэлтэй. Энэ хадаа ёһото номин шулуунда хабаатай. Мүнөөнэй дэлгүүртэ тараһан номин шулуунуудай олон­хинь хуурмаг. Юундэб гэхэдэ, ёһото номин шулуун хомо­рой һэн тула, ехэ үнэтэй сэнтэй байдаг.

Урдын caгhaa эгээл баян буряадууд номин шулуун шэмэглэлнүүдые ба һахюуһануудые зүүдэг байһан гэжэ мэдээжэ. Шүрэ, хуба г.м. шулуунууд номинһоо һураггүй үнэгүй сэнтэй.