Буряад–Монголой нангин тоонууд

Эрэ, эмэ тоонууд

Манай элинсэгүүдэй заншалаар тоонууд тэгшэ ба дохолон, эрэ ба эмэ, муу ба hайн, арюун ба бузартай, өөрын ба хүнэй г.м. илгардаг.

Тэгшэ тоонууд эмэ – эхэнэрэй hүлдэтэй, ашаг ба тогтуури hайтай гэжэ тоологдодог байhан. Тэрэнэй хажуугаар тэгшэ тоонууд эмэ hэн тула хүнэй бэеын, газар дэлхэйн, байгаалиин зүүн талые hүлдэлдэг. Тиимэhээ ада баршадай байрладаг, бузартай гэжэ тоологдодог.

Харин эрэ - дохолон тоонууд ямаршье бузаргүй, арюун hайн, хүсэтэй нүлөөтэй гэжэ урдын буряад- монголшууд этигэдэг байhан.

Һэеы гэрэй барилгада дороhоо дээшэ талануудтань 3 ба 9 тоо­нууд шухала: hэеы гэр заабол сахариглаhан гурбан хүреэтэй, газаахи сэргэнь - юhэн угалзатай г.м. байдаг.

Харин хүндэлэн таладань тэгшэ тоонуудай хараа баримталагдадаг гуримтай. Жэшээнь, hэеы гэр най­ман ханатай байдаг, найман талатай шэрээнүүд хүндэтэй.

Буряад–монголшууд «Тэгшэ тоо – тэнгэриин, дохолон тоо – газарай» гэжэ урдын сагhаа тоолодог. Бэриие тэгшэ тоотой үдэр буулгадаг, баса­гаяа харида дохолон тоотой үдэр үгэдэг гуримтай байhан.

Эхэнэрнүүд дунда түбиин - Эхэ дэлхэйн - гарбалтан, «хоёр» тоогой hүлдэтэй.

Эхинэй эхин – нэгэ

«Нэгэ» тоо - бүхы юумэнэй нэгэдэ­лэй hүлдэтэй – дээдын Бурхан нэгэ, юртэмсэ, нэгэ наран, нэгэ hара, уг гарбал г.м.

Yшөө «нэгэ» тоо эхин захын – «түрүүшын» гэhэн удхатай: түрүүшын үхибүүн – бүлын эхин, түрүүшын саhан – хүйтэнэй эхин, түрүүшын наранай элшэ - үдэрэй эхин, түрүүшын мүшэн – hүниин эхин г.м.

«Нэгэ» тоо зоной хани барилсаа­най хүсые харуулhан «нэгэдэл» гэhэн үгын үндэhэн: «Айл зоной ами нэгэн, түрэл зоной түһөө нэгэн», «Ганса хүн айл болохогүй, ганса сусал гал болохогүй».

Мүн лэ «нэгэ» тоо түрүү гэhэн удха шанартай: худагын түрүү, үбгэн түрүү г.м.

«Нэгэ» тоо – буряад түрэнүүд дээ­рэ хоёр угуудай нэгэдэлэй hүлдэ.

«Шэмхэхэhээ нэгэ мяхатай, шэбэнэхэhээ нэгэ үгэтэй» - нэгэ шорын мяханhаа хубаалдан эдеэл­жэ, хутага ба хэтээрээ андалдажа, үхибүүдээ ниилүүлжэ, махабад бэеэ­рээ, зүрхэ сэдьхэлээрээ нэгэдэбэбди гэhэн удхатай.

Хоёр – эжэлэй hүлдэтэй

«2» тоо таhаршагүй эжэл хоёр юумэнүүдые hүлдэлдэг. «Һара – Наран», «Эхэ – Эсэгэ», «Хоёр хушуун үринэр» г.м. үгүүлэлнүүд бүгэдэндэ мэдээжэ. «Хоймортоо хоёр хушуун үриие үдхэ, хотондоо табан хушуу мал үдхэ» гэhэн үгэтэй. Арбан хоёр жэлэй амитадай хоёрдохинь – хоёр эбэртэй, хоёр паар туруунуудтай үхэр. Буряад – монголшуудта хүнэй, хада уулануудай, хото hуурингуудай хоёр дабхар нэрэнүүд олоороо дай­ралдадаг: Бадма –Ханда, Улаан-Yдэ, Хаан –Уула г.м.

Гурба – дэлхэйн hүлдэтэй

Гурба – газар дэлхэйн hүлдэтэй нангин тоо. Юртэмсын, сансарын, мүнхэ сагай хүрдын эрьесын мүндэлхэ, хүгжэхэ ба хосорхо гэhэн гурбан үйлэ тэмдэглэдэг. Түби дэл­хэйдэ мүнхэ юумэн үгы, бүхы юумэн түрөөд, хүгшэрөөд үхэдэг.

- «3» тоо мүн лэ доодо тамын, дун­дахи дэлхэйн ба дээдын Диваажанай гурбан ороной холбоое hүлдэлдэг. Тиимэhээ дасан дугангуудые, обоо- нуудые гурба дахин гороолдог гуримтай. Тэрэнь гурбан түбиие хүндэлhэн удха шанартай юм.

- «3» тоо - үнгэрhэн, мүнөөнэй ба ерээдүйн гурбан сагай hүлдэ тэмдэг;

- «3» тоо – hарын шэнын, дээдэ хахад ба хуушан гурбан үеын hүлдэ тэмдэг;

«Хүн нэгэ наһан соогоо 3 түрэтэй: хүн боложо дэлхэйдэ түрэхын, гэр бүлэ болохын ба наhа бараад, хойтынгоо аянда мордохын» гэhэн үгэтэй.

Агууехэ талын нангин тоо

Эртэ урдын сагhаа «9» - Агууехэ талын эгээл хүндэтэй, нангин тоо гээд шүтэгдэдэг. Манай ээрын урда­хи 405 ондо буряад – монголшуудай элинсэгүүдэй – гүннүүдэй зонхилог­шо Мужун Дэ гэгшын наhа барахада, алта мүнгэн шэмэглэлтэй юhэн адли хуурсаг бүтээгдэhэн түүхэтэй. Тиигээд нэгэ сагта юhэн бүрхөөгтэй тэргэдэ ашажа, юhэн үүдээр юhэн зүгүүд руу шэглэжэ гараhан гэдэг. Алиниинь хаанай бэетэй байгааб, мүнөөшье хүрэтэр таабари зандаа үлэhэн.

Харин Чингис хаанай мүнхэ тэнгэ­ридэ дэгдэхэдэ, бэеынь хадагалhан хуурсагые сагаан hэеы гэр соо табя­ад, мантан томо, асари хүсэтэй юhэн бухые хүллэhэн бүрхөөгтэй тэргэдэ ашажа, хүүрэйнь газарта абаашаhан домогтой.

«Байгалай хүбүүн» Тэмүүжэнэй – Чингис хаанай ба тэрэнэй дүтынь юhэн нүхэдэй баатарлигуудта зорюулагдаhан «Гэсэр» аман зохёол юhэн hалаатай. Һалаа бүхэниинь юhэ тоогой магтаалнуудаар эхилдэг.

- Наран найжые тойроод, юhэн одо гарагууд эрьелдэдэг;

- Хүн эхын умай соо юhэ hарын туршада бүрилдэдэг;

- Дэлхэйн хүн түрэлтэн юhэн раса боложо хубаардаг;

- Буряад – монголшуудай урдын шүтөөнөөр хүхэ мүнхэ тэнгэри ба эжы хатан дэлхэй хоёр юhэн баатар хүбүүдтэй;

- Урдын Монголой Агууехэ импе­риин гол тугай hууринь юhэн тулга­тай байhан;

- Чингис хаанай туг хүбхэгэр баян hарлагай hүүлнүүд – боншогуудаар шэмэглэгдэнхэй байhан гэжэ эли;

- Талын нүүдэлшэдэй нангин шүтөөнэй тэмдэг «Сагай хүрдын» Лёнхобо сэсэг юhэн тамгатай: тэгэн дундань Сүмбэр уула, тэрэниие той­роод – Шамбалын орон;

- Байгалые тойроhон Мүнхэ Сарь­дагуудай орьёлнуудаар «Юhэн са- гаан hэеы гэрнүүд» гэhэн асари томо шулуун добонууд hаргаадаг. Тэгэн дундань нангин субаргын түхэлтэй шулууе тойроод, найман түхэреэн сагаан шулуун дүрсэнүүд хүнэй гараар бүтэһэн мэтээр үзэгдэдэг. Энэ хадаа монголнуудай империин нан­гин шүтөөнэй газар байhан түүхэтэй;

Чингис хаан хас шулуугаар бүтээhэн гүрэнэй юhэн тамгатай байhан гэжэ мэдээжэ. Тэдэниинь юhэн газар хубаагдаhан империин харьяата нютагуудай юhэн зонхилогшодой мэдэл доро хадагалагданхай hэн гэдэг.

Монголой намагтай талануудаар даляараа hэбиhэн жэргэмэл шубуу- хайн дүрсэтэй урдын юhэн хэмэл нуурай үлэгдэлнүүд мүнөөшье эли тодоор харагдадаг, нангин шүтөөнэй газарнуудай тоодо шүтэгдэдэг.

Чингис хаанай тоонто гэдэг Хэн­тэй Хаан уулын орьёлой Бурхан Хал­дуун гэhэн хадын оройдо юhэн зүгэй бурхадта зальбарhан юhэн маани үлгэгдэнхэй;

- Монголой түүхын «Алтан Тоб­шо» гэhэн нангин бэшэг юhэн боти номһоо бүридэдэг;

- Бүхы Монголой дэбисхэрнүүдээр дайралдадаг үхэлэй эзэн Эрлиг хаанай орон руу үүдэнүүд гэhэн юhэн хүнды зэбүүрхэмэ хон-жэнгээр хушагданхай.

- Юhэн нангин уулын орьёлнуудта Чингис хаанай Хаан Шэрээ шулу­унууд шүтэгдэдэг. Тэдэнэй гурба- ниинь Буряад орондо: Баргажанай, Түнхэнэй хадануудай ба Сунды гэhэн хүндын орьёлдо.

Юhэ – гайхамшагта тоо!

Юhэ – гайхамшагта тоо. Хоёр юhые нэмэхэдэ (9 + 9) 18 болодог, тиигээд 1 + 8 = 9.

18 + 9 = 27; 2 +7= 9;

27 + 9= 36; 3+6=9;

36 +9 = 45; 4+5= 9;

45 +9 = 54; 5+4 = 9;

Саашань 63; 72; 81; 90; 99 хүрэтэр үргэлжэлүүлээд, гурбан тэмдэг­тэй тоонуудые нэмэхэдэ, баhал 9 дүнгүүдтэй гараха: 108, 117, 126, 135 г.м. 999 хүрэтэр. Саашань 999 +8 = 1008; 1+8= 9! Тиигээд захагүй саашаа 9 дүнтэйгөөр үргэлжэлдэг!