Архигүй, элүүр энхэ талмай

© фото: Этигэл Дондоковой, «Уланхаан Эвенкийское» гэһэн хүдөөгэй байгууламжын захиргаанай мэргэжэлтэдэй эльгээһэн гэрэл зурагууд

Ажабайдал һайн тээшээ  хубилна

Архи арбан гурбан жолоотой юм. Жолоо бүхэниинь алдуутай гээд мэ­дээжэ. Архиин арбан гурбан жолоое бариха хүн байгаагүй юм гэжэ дэмы хэлсэдэггүй. Манай арадта архи уу­хын тусгаар дүрим, журам байһан гээшэ. «Дүшэ хүрөөд, дүнгэжэ амаса, таби хүрөөд, тааруулжа балга, жара хүрөөд, жаргажа хүртэ» гээд, манай аба эжынэр хэлэдэг байһан юм.

Тиимэл хадань, уласаймнай хэдэн аймагуудай нютаг һууринуудта архи хэрэглэлгые огто хорихо хэрэг хэдэн жэлэй туршада ябуулагдана. Жэшэ­энь, 2022 онһоо Захааминай аймагай Утаата, Далахай һууринуудта архи наймаалалга болюулагдаа һэн. Энэ хэрэгые ударидажа ябаһан Санагын дасанай шэрээтэ Молон лама иигэжэ хэлэбэ: «Утаата, Далахай һууринуудай магазинуудта архи наймаалагдаха­яа болиһоор, хоёр жэл болобо. Энэ сагай хугасаада яһала һайн хубилал­танууд харагдана. Тон түрүүн нютагу­удай һайндэрнүүд архигүй үнгэрдэг болоо. Мүн лэ үйлсэ гудамжанууда­ар һогтуу галзуугаар ябаһан эрхэтэд харагдахаяа болёо. Бэрхэтэй асуудал гэхэдэ, магазинуудай зарим эзэд ар­хиин зүйлтэй ундануудые наймаалха­даа, олзо оршомной һайн байгаа гээд голхорно. Юуб гэхэдэ, элдэб фрукт, овощнуудта ороходоо, архи удаан са­гай туршада хадагалаатай байха арга­тай, үжэжэ, гутажа байдаггүй. Гэбэшье холын хараа бодолтой, энэ хэрэгые зүбшөөжэ байһан олзын хэрэг эрхи­лэгшэд мүн лэ бии. Үгэрсэ, помидор гэхэ мэтэ огородой эдеэнэй теплицэ бии болгохо талаар хөөрэлдөөнүүд гарадаг. Архи наймаалжа байхын орондо хүнэй бэе махабадта һайн, шанартай эдеэн үргэлжэ худалдажа байгаа һаань, һайн һааб даа».

«Һайшаалтайнь гэхэдэ, эгээл эдэ һууринуудай жэшээгээр Санагын, Хуртагын, Бортын болон бусад һууринуудай урагшаа тэгүүлһэн зон элүүр энхэ байдалай талмай нютагууд дээрээ байгуулха түсэбтэй.

Хэдэн жэлэй саада тээ мүн лэ Ахын, Хурамхаанай, Тарбагатайн, Хориин болон бусад аймагуудай ба­гахан һууринуудта «Архигүй, элүүр энхэ талмай» нэбтэрүүлэгдээ һэн. Ху­рамхаанай аймагай «Уланхаан Эвен­кийское» гэһэн хүдөөгэй байгуулам­жын захиргаанай сомон дарга Баир Болотовтой утаһаар холбоо тогтоо­жо: «Дурдагдаһан хэмжээн хэр ашаг­тай байнаб?» - гэһэн асуудалтайгаар хандааб.

Манай нютагай магазинууд соо архи наймаалагдахаяа болиһоор, энэ хабар арбан жэл болобо. Иимэ хэмжээн абтажа, һүүлэй жэлнүүдтэ ажабайдал яһала һайн тээшээ ху­билаа. Һогтуугаар элдэб муухай зан гаргажа, хуули бусын ябадал бүридхэгдэнэгүй. Яһала олон зон спортоор бэеэ һорижо эхилээ. Улад зон эдэбхи үүсхэл гаргажа, нютаг дээрээ һайн хэрэгүүдые, тэрэ тоодо барилгануудые бүтээнэ,- гээд, Баир Олегович тэмдэглэнэ.

Ажаһуугшадай эдэбхи үүсхэл

Яруунын аймагай «Нарһата» гэһэн хүдөөгэй байгууламжын бүридэлдэ аймагай түб болон Догно, Гарам, Үхэр Нуур гэһэн багахан һууринууд ородог. Догно нютаг Нарһатаһаа ар­бан хоёр модо зайда оршодог юм. Жэл бүри хабарай сагта эдэ нютагу­удаар хүдөөгэй суглаанууд болодог.

«Энэ суглаан дээрэ хүдөөгэйхид элүүр нютаг болоё гэлдээд, иимэ шиидхэбэри абаа юм. Манай Яруунын аймагта Догно хадаа иимэ шиидхэбэри абаһан түрүүшын нютаг бэшэ. Нёдондо Улхасаа һуурин элүүр байдал нэбтэрүүлээ һэн, - гээд, «Нарһата» гэһэн хүдөөгэй байгууламжын захиргаанай сомон дарга Этигэл Дондоков хөөрөө.

Догно нютагта 45 үрхэтэ айл ажаһуудаг юм. Анхан Зүблэлтэ за­сагай үедэ энэ нютагта «Улаан Туяа» гэһэн колхоз урагшатай ажалладаг байгаа. Һургуули, эдиршүүлэй сэ­сэрлигшье байгаа һааб даа. Колхо­зой һандаран һалахада, олон зон тоонто нютагһаа нүүхэ баатай болоо. Олонхинь имагтал ажалтай байхын тула аймагайнгаа түбтэ түбхинөө. Мүнөөнэй сагта Догнын хүүгэд Нарһатын һургуулинуудта эрдэм номдо һурадаг. Эдэ үхибүүдые үдэр бүри зөөхэ автобус бии.

Ажаһуугшад эдеэ хоолоо аба­хаяа мүн лэ Нарһата ерэдэг. Нютаг дээрэнь магазинууд хаагданхай. Мүнөөнэй сагта айлнууд ехэнхидээ үмсын түмэр унаануудтай гээшэ ааб даа. Догно нютагай зон ехэ бэрхэ, урагшаа һанаатай, өөһэд хоорон­доо эбтэйнүүд. «Догно» ТОС бии. Со­ёлойнгоо байшан улад зон өөһэдөө шэнэлээ. Тэндээл тэдэнэр суглардаг. Бүхы хэмжээ ябуулгануудаа соёлойн­гоо байшанда үнгэргэдэг, - гээд, Эти­гэл Бадмаевич хөөрэнэ.

Аймагай захиргаан холын хараа бодолтой энэ хэрэгые ехэтэ дэм­жэжэ, 300 мянган түхэриг һомолоо. Энэ мүнгөөрөө тэдэнэр нютаг дэ­эрээ спортоор бэеэ һорихо элдэб зүйлнүүдые худалдан абаха аргатай гээшэ. Догнодо улад зон, гол түлэб, табан хушуу малаа үсхэбэрилдэг. Өөрын үмсын ажахытай хүдэр хүбүүд бии.

«Эдэ хэд бэ гэхэдэ, Бадма Владимирович Цыбиков, Эрдэм Баирович Цыренов, Гарма Галсанович Цыбиков гэгшэд болоно. Урзанда Эрдэм Баирович Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаманай грантда хүртэжэ, урагшатай ажаллана.

Гарма Галсанович Хамба лама Дамба Аюшеевэй үүсхэлээр бэелүүлэгдэдэг хүдөө нютагуудаар үхэр мал олошоруулха түсэлдэ орон­хой. Тэрэнэй ашаар буряад үүлтэрэй үхэрнүүдые олон болгоно.

Хатуу харые хэмгүй ехээр хэрэглэһэнэй хойшолонгууд олон: хэлэ аман, наншалдаан, элдэб гэнтын аюул гэхэ мэтэ. Аба эжынгээ анха­най заабари мартангүй ябаха гээшэ мүнөөнэй сагта миин сэдьхэлэймнай олзо бэшэ, харин нангин уялгамнай болоно. Сээжэ сэдьхэлээрээ арюун ябахадамнай, харгы замнайшье сэхэ, сэбэр байха гээд һанагдана.