Гурбан харгын голыень бариха

Улас түрын бодолгоһоо уламжалан...

Минии һанахада, түрэл хэлэнэйн­гээ хүгжэлтые нэн түрүүн улас түрын бодолгоһоо уламжалан хаража үзэхэ ёһотойбди. Зүблэлтэ гүрэнэй тогто­жо байха үеэр зүгөөргүй ехэ анха­рал үндэһэтэнэй үзэг бэшэгүүдэй, хэлэнүүдэй хүгжэлтэдэ хандуу­лагдаа һэн гэжэ һануулая. Ном һударнууд элбэгээр хэблэгдэжэ эхи­лээ. Манайшье сонин эгээл тэрэ үедэ байгуулагдаһан ха юм. Эдэ бүгэдэ ха­даа хэлэнэй талаар гүрэн түрын бо­долгын лэ хэмжээндэ бэелүүлэгдэһэн хэрэгүүд болоно.

Удаань 1930-аад онһоо 1950-яад онууд болотор үндэһэтэнэй үзэг бэшэгүүдые ород хэлэнтэй ойр­туулан хүгжөөхэ бодолго ябуулаг­даа гэжэ мэдэнэбди. Худам монгол бэшэгһээ хулжажа, латаар дамжан, кирилл үзэгтэ шэлжэн ороһоноо һаная. Бэшэгээ һэлгэһэмнай нилээд хойшолонтой байгаа: эгээ түрүүн үгын сан горитойгоор хохидоо һэн.

Хэлэнэй хүгжэлтэ шэнжэлдэг эр­дэмтэдэй тодорхойлон гаргаһан ээлжээтэ шата – 1950-1980-яад онууд. Энэ үедэ зорюута ородшолхо ябуулга хэгдээ. 1958 ондо болбосоро­лой һалбарида хубилган шэнэлэл­гэ хэгдэжэ, ямар хэлээр үхибүүгээ һургахаб гэжэ түрэлхид өөһэдөө шиидхэхэ эрхэтэй гэжэ соносхогдоо. Тиигэжэ Зүблэлтэ гүрэнэй дэбисхэр дээрэ ажаһуудаг элдэб үндэһэтэнэй түлөөлэгшэд эгээл тэрэ сагһаа эхил­жэ, ород хэлэндэ үлүү ехээр шадар­лан, «ород болохо» замда гараа.

Хэлэнэй хүгжэлтын удаадахи шата 1985 онһоо 1990 онууд болотор үргэлжэлөө. Энэ үедэ хэлэнэй асууда­лай талаар шанга жолоо һуладхагдан, зарим тэды сүлөө олгогдожо, демо­кратизаци болоо. СССР-эй арадуу­дай хэлэнүүдые алишье талаһаань һэргээхэ зорилго табигдаа.

Манай гүрэнэй шэнэ үеын түүхэдэ хэлэнэй хүгжэлтын талаар хоёр шата илгажа болоно. Нэгэдэхинь, хэлэнэй талаар демократиин үе: 1990-ээд онуудай эхин – 2010 он. Энэ үедэ Оросой Холбоото Уласай бүридэлдэ ородог үндэһэтэнэй можо нютагууд хэлэнэйнгээ асуудалнуудые өөһэдын мэдэлээр шиидхэхэ эрхэ сүлөөтэй болоо.

2010 ондо Орос гүрэндэ хэлэнэй хүгжэлтэдэ ээлжээтэ шата эхилээ гэжэ тоологдоно. Энэнь можо ню­тагуудта хэлэнэй асуудалнуудай талаар хуули ёһоной дансануу­дые түбэй хуулинуудта зохилдуу­лан тааруулха гэһэн шанга эрилтэ табигдаһантай холбоотой. Тиигэ­жэ илангаяа эрдэм болбосоролой һалбариин ажал ябуулга гуримшуул­даг дансануудта эрид эгсэ хубилалта­нууд оруулагдаһан гээшэ.

«Буряад үнэнэй» үндэһэн дээрэ

Дээрэ дурдагдагша эдэ бүхы шиидхэбэринүүд эхэ хэлыемнай эб­дэрэл һандаралдашье хүргөө, мүн эбдэһэнээ эблүүлхэ арга заажашье байгаа. Тэдээн бүхэниие ажаглан то­додхохо гээ һаа, нэн түрүүн, «Буряад үнэн» сониной хуудаһануудые иран шэнжэлхэ хэрэгтэй. Юуб гэхэдэ, 100 гаран жэлэй туршада таһалгаряагүй гаража байһан ондоо хэблэл үгы ха юм.

Һүүлэй үедэшье буряад хэлэнэй талаар үүсхэгдэһэн хубилалтанууд имагтал «Буряад үнэнэй» үндэһэн дээрэ бэелүүлэгдэнэ. Энэнь эгээ түрүүн ниигэмэй-улас түрын нэрэ томьёо­нуудтай холбоотой. Буряад Уласай Толгойлогшын дэргэдэхи Буряад хэлэнэй комиссиин гэшүүдэй таа­руулан бүридхэһэн 122 нэрэ томьёо 2016 онһоо үргэнөөр хэрэглэгдэжэ байна. Тэрэ болотор «сайдууднай» «министрнүүд» бэлэй, мүн толгойл­дог албан зургааниинь яашье «яа­ман» бэшэ агша һэн.

«Сайд» гү, али «һайд» гэжэ үгэ тайлбарилһанай үлүү гэжэ һанагдана. «Ноёд һайд» гэжэ хэлсэжэл байдаг ха юмбибди. Мүнөө энэ үгэмнай улам тодорхой удхатай болобо гээшэ ааб даа. Харин «яаман» гэжэ үгын изагуу­рые ухашалаад үзэхэдэ, даншье мон­гол гарбалтай бэшэ байшоо. Эрдэм­тэн Улзы-Жаргал Дондуков 1964 ондо «Буряад үнэн» сониндо «яаман» гэжэ үгэ тухай иигэжэ бэшэһэн байна: «Энэ үгэ манжа хэлэн дээрэ «я-мэнь» гээд хэлэгдэдэг, энэнь «албан газар» гэһэн удхатай. Мүнөөнэй монгол хэ­лэндэ «яам» гээд хэрэглэгдэдэг. Ха­рин буряад хэлэндэ «я-мэнь» гэһэн манжа үгэ урдын түхэл янзаараа ша­хуу абтаһан байгаа. Мүнөө энэ үгэ бу­ряад литературна хэлэндэ хэрэглэг­дэхэеэ болёо шахуу».

Тэрэ үедэ «хэрэглэгдэхэеэ болёо шахуу» гэжэ хэлэгдэжэ байһан энэ үгэ табяад жэл болоод, дахинаа бусааг­дахадаа, «Буряад үнэндэл» түрүүлэн тунхаглагдаа. Тэрэ дороо бэшэшье һаа, аажам аажамаар агаарай долгин дээрэшье зэдэлдэг болоод, мүнөө арад зоной дунда дэлгэрэн тараад лэ байна.

Эдэ үгэнүүдэй эрьежэ буса­ха үеэр зарим тэды эсэргүүсэлэй болоһониинь гайхалгүй.

Заншаһанһаа хадуурхада, хэзээ­дэшье тиимэ юумэн болодог ха юм. Олон арбаад жэлэй турша соо ород нэрэнүүдтэ угаа ехээр дадаһан, ойл­гоходошье онобшотой гэжэ бодоһон ушарһаа зарим уншагшаднай: «Яата­раа монголшолдог болошоо зомта?» - гэжэ зэмэлдэг, гашайдаадшье аба­даг байгаа. Нэгэ бага һуудхарба гү гэхэдэ, дахяад лэ дабалгаалха шэнги болодог.

Ябан-ошон нэрэ томьёонуудай удаадахи бүлэг бүридхэгдэжэ, ур­занда баталагдаа. Энээн тухайнь Ни­колай Шабаев бидэндэ һануулжа бэшээ һэмнай. «Бэлиг» түбэй дэр­гэдэхи Гүрэнэй оршуулгын албан ниитэдээ 776 үгэ ба холбуулал сог­солон бүридхэһэн байна. Эрдэм­тэдэй, сэдхүүлшэдэй, багшанарай шүүмжэлгэ гараһанай удаа албан ёһоор баталагдаад, «Буряад үнэндэ» толилогдоо һэн.

«Гэхэ зуура монгол гэжэ тутархаад байһан эдэ үгэнүүднай анханай «Буряад үнэн» соо аржыса бэшээтэй байдаг. Үнөөхил улас түрын бодолгоор түрюулжэ гараһанаа мүнөөнэй монгол хэлээр дамжан, дахинаа орожо байна ха юм. Энэл бэшэ гү, мүнхын эрьесэ?

Ойроо байһан ородһоол абажа хэрэглээд байхада, бэлэнииньшье бэлэн лэ ааб даа. Зүгөөр энэмнай дээрэ хэлэгдэһэн эбдэрэлэй эшэ үндэһэниинь бэлэйл. Жэшээлхэдэ, 1964 оной январиин 1-эй «Буряад үнэн» нээхэдэ, сониноймнай нэрэ доогуур «КПСС-эй Буряадай обко­мой, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй, Министрнүүдэй Соведэй орган» гэжэ бэшэгдэнхэй һэм шуу.

Уламжалан, нэгэ иимэ ушар эжэлүүдгүй һанагдаадхёо. Ниитын унаа соо болоо һэн. Хажуудамни һууһан эхэнэр залуу хүбүүн хоёр хөөрэлдэжэ һууна. Юрэнхыдөө, бу­ряадаар лэ ярилдана, теэд үе-үе бо­лоод лэ, ород үгэнүүдые хабшуулна. Тиигэһээр хүбүүн бууха болобо. Гара­ха дээрэнь: «Мамадаа большой при­вет передавалаарай», - гэжэ үнөөхи эхэнэрнай захибал даа.

Шогложо наадалха, али шоо үзэн шүүмжэлхынгээ урда тээ өөһэдынгөө хэлэ шэнжэлээд үзөөрэйгты. Сэбэр буряадаар хэлэхэ гэжэ бэеэ шэмхэхэдэжэ байгаагүй һаа, иимэ уршагта ушарта өөһэдөөшье бэлэхэнээр орохот. Энээнииел һэргылхэ зорилготойгоор манай ахамад сэдхүүлшэ Николай Шабаев алдуунуудые заажа заһана, зүйтэй зүбшэлнүүдые үгэнэ ха юм.

2022 ондо баталагдаһан «Ниитын-улас түрын бодолгын нэрэ томьёо­нуудай болон засагай зургаануудай нэрэнүүдэй суглуулбари» ираад үзэе. Түрүүшынь үгэ «Российская Федера­ция / Россия – Оросой Холбоото Улас / Орос Улас (Орос)».

- Одоошье эхэһээ унаһаар лэ, «ород» гэжэ үгэ мэдэдэг зондо гэнтэ «орос» гэдэг болошохонь хайшаа юм бэ? – гэхэдэ: - Хүниие үндэһэ яһаарнь нэрлээ һаа, «ород» гэхэбди, харин улас оромнай «Орос» болоно. Иигэжэ гуримшуулха хэрэгтэй, - гэһэн тайл­бари хэгдэнэ. Энээн лэ тухай Нико­лай Шабаев иигэжэ бэшэнэ: «Оросой Холбоон гэхэеэ Ородой Холбоон гэ­нэбди. Орос – Россия, газар дэбисхэр ха юм, ород – яһатан».

Үлүү онобшотойнь үлэхэ гэжэ һанаһанһаа бидэ энэ үгэ хоёр (үгы, гурбан) янзаар хэрэглээд лэ ябажа байнабди: «Росси» гэжэ үгэмнайшье орхигдоогүй.

Мүн «урилдаан» гэжэ үгын та­лаар арсалдаан гарана. Юрэдөөл, минии һанахада, энэ үгын удхые уйтаруулһаар уйтаруулжа, имагтал «тамирай тэмсээн» (ябагаар, морёор, дугыгаар, машинаар урилдаан) гэһэн лэ ойлгосоорнь хэрэглэдэг болошоһон байна хабди.

Үнэн дээрээ «урилдаха» гээ­шэмнай «үрдилдэхэ» гэһэн удха­тай үгэ бшуу. «Гүйлдэжэ урилдаха» гэхэһээ гадна, «ажалаараа урил­даха» гэжэ хэлсэдэг лэ ха юмбиб­ди. Ажалаараа гэхэдээ, эрдэм мэ­дэсээрээ, дүршэл шадабаряараа, абьяас бэлигээрээшье гэһэн уд­хатай болоно бэшэ гү? Тиимэһээ дуушадай (абьяас бэлигэй) урилдаан гэхэмнай даншье буруу бэшэ гэжэ һанагдана.

Харин мандаа дадал болоһон «мүрысөөн» гэжэ үгэ тухай хэлэхэдэ, анхаралтай уншагшаднай энэшье үгэеэ хэрэглэһээр байһыемнай ажа­глаа байха. Энэ үгын үндэһэн «мүры» гээшэ «табиса» гэһэн удхатай. Буряад хэлэндэ энэ удхаараа үнинэй хэрэ­глэгдэхэеэ болиһон, харин монгол хэлэндэ бии. Монголшууд «мөрийтэй тоглоом» (мүрытэй наадан) гэжэ хэл­сэдэг. Тиихэдээ «мүрысэхэ» гээшэм­най үнэн дээрээ «мүнгөөр боосолдо­хо» гэһэн удхатай үгэ болоно. Теэд бу­ряад хэлэндэ ондоошог удхатайгаар хэрэглэгдэжэ заншаад, мүнөө эгээ түрүүн тэрэл удхаяа даажа ябана.

Оромоо оложо ядахадаа, ородоор юун гэжэ хэлэдэгыень бэдэршэ­дэг ушарнай баһал эбдэрэл үүдхэнэ гэжэ хэлэжэ болоно. Сааша-наашань оршуулһаар байтар, удхань хазагай­шаг лэ болошодог гэжэ ажаглалта хэхээр байгша. Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэ­дэг зон лэ иимэ бэрхэшээлтэй ушар­даг гэжэ һанахаар.

Жэшээлхэдэ, «хайрата(й)» гэжэ үгэ тухай хэлэхэдэ, гансал «жалкий» гэһэн удхаарнь ойлгожо болохогүй. Нүгөө «дорогой» гэһэн удхань буря­ад-ород толи соо тоб гэмэ тодорхой жэшээтэйгээр үгтэнхэй байна. «Эд до­торхи хайратануудаа ураг садандаа­шье бү үзүүлэ; аха дүү мэтэ инаг болобошье, муу һанал түрэхэгүйнь лабгүй» (Э-Х. Галшиев). Оршуулгань: «Осо­бенно дорогие вещи из имущества не показывай даже родственникам; хотя они и относятся к тебе как близ­кие тебе братья, но не исключено, что у них зародятся дурные помыс­лы». Мүн энэл удхаараа урданай уу­сын дуундашье хэрэглэгдэһэн байна:

...Хабарай сагые дабаха

Хатарша зээрдэ морин бии.

Хайрата инаг шамхандаа

Хазаарлан бэлэг баринам. (Ж. Балданжабоной суглуулһан дуу­нууд сооһоо).

Минии һанахада, олон үгэнүүдэй удхые хизаарлаха гэжэ оролдохогүй, заримдаа хэдэн янзаар хэрэглэхэдэ болохо бшуу.

«Уралиг» гэжэ удаадахи үгын та­лаар мүн лэ арсалдаһаарбди. «Уран» гэжэ үгэдэ «-лиг» суффикс нэмэхэдэ бии болоһон үгэ. Теэд «-лиг» суффикс буряад хэлэндэ имагтал тэмдэгэй нэрэнүүдые үүдхэдэг гэжэ тоологдо­но. Харин иимэл аргаар бии болоһон «баялиг», «сэсэрлиг», «мухалиг» гээд, бэдэрхэ болоо һаа, үшөө хэдэн үгэнүүд - юумэнэй нэрэнүүд - олдохо шэнгил.

Эдэ ажаглалтануудые хэхэдээ, монгол хэлэндэ түшэглэһэмнай ойл­госотой. Буряад хэлэмнай алтай изагуурай хэлэнүүдэй бүлэгэй монгол һалаада багтадаг бэлэй. Мүн баһа монгол хэлэнһээ олон үгэнүүдэй орожо байһые баталан хэлэхэдээ, энэ ушар аха дүү арадуудай харилсаанай эршэдэһые, холбоогой нягтарһые харуулна гэжэ тэмдэглэлтэй. Харин орожо ерэһэн үгэнүүднай буряад хэлэнэй онсо дүримүүдтэ тааруулаг­даха, мүлигдэхэ ёһотой байһаниинь дамжаггүй.

Жэшээлхэдэ, яһала үнинэй монгол хэлэнһээ абтаһан аад, тэ­рэл хэбээрээ хэрэглэгдэжэ байһан «сэтгүүл» гэжэ үгэмнай ябан-ошон мүлирбэ: буряад хэлэндэ «тг» хашал­ганууд хабсардаггүй гэһэн хуулида үндэһэлэн, «сэдхүүл» болобо. Нико­лай Шабаевай өөрыгөө «һэдхүүлшэ» гэжэ нэрлэһээрнь бодоходо, сааша­даа энэ үгэмнай бүри «һэдхүүл» бо­ложошье хубилгагдаха юм гү?

Тэнсүүри хэрэгтэй

Минии һанахада, ахамад нүхэрэймнай үнэн сэдьхэлээ сэли­жэ, үрэ зүрхэеэ үбдэжэ ябаһанаа элирхэйлһэниинь, нэгэдэхеэр, - һайн, хоёрдохёор, туһатайшье гээд тобшолһуу. Хэн нэгэнэй иигэ­жэ хүлгөөтэ, арсалдаата хөөрэлдөө үүсхээгүй һаань, доро дороо дуугай­хан, хэлэн тухай хэлсэхэеэшье мартаад, амарлингы һууха жэшээтэй хабди.

«Урдандаа хэлэн гээшэеэ тэрэл хэб соонь, тон зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ шангахан эрилтэтэй газарнай – мүнөө хүдэлжэ байһан сэдхүүлшэдэй «ухаа орожо» гараһан гансахан «универси­тет» «Буряад үнэн» сонимнай байһан юм. Үгэнүүдээ, мэдүүлэлнүүдээ зүбөөр бэшэхэ, хэлэхэ тон хатуу эрил­тэ байгаа бшуу даа. Тэндэ ажалтай байһан аха нүхэднай барандаа хэлэ­нэй талаар «профессорнүүд» байгаа, тэрэ һургуули гараһан хадаа бишы­ханшье алдуу анхардаг, яһала бэшэ­жэ һураад гараа һэм гэжэ өөрыгөө сэгнэдэгби», - гэжэ Николай Чимито­вич бэшэнэ.

Мүнөө үедэ «Буряад үнэнэй» удха узуур, нюур шарай бүридүүлжэ бай­гаа зон имагтал өөрынгөө үе сагай үринэр мүн. Хэр зэргэ хурса бодолтой, ульгам хэлэтэй сурбалжалагшад ман­да хүдэлнэб, ажабайдалай юрьеэн соо энэнь хара, тэрэнь сагаан гэжэ илгаруулха сэнэгтэй байхаһаа гад­на, арад зоной ой ухаанда зүб нүлөө үзүүлхэ аргатай гү гэжэ саг үргэлжэ бодомжолжо байгдадаг.

Юрэдөөл, «Үнэнэйнгөө» тогоон соо орожо «үлтирһэн», болбо­соржо ябаһан эдэнэрнай дан «профессорнүүд» болоогүйшье һаа, үгэдөө сэсэн, үйлэдөө уран байхые оролдодог, мүн эгээ шухалань зүйтэй зүбшэл заабари хүндэтэйдэ тогтоо­жо, һуралсан хүгжэхөөр бэлэн зон.

«Би буряадби, түрэл хэлэеэ мэдэ­дэгби. Буряадаараа бодомжолдогби, уншадагби, бэшэдэгби. Түрэл хэлэн­дээ дуратайб. Баяншье, орёошье юм, тэрэмни. Теэд «Буряад үнэн» унша­хадаа, юушье ойлгодоггүйб», - гэжэ хэдэн жэлэй урда тээ театрай ба ки­ногой найруулагша Баир Дышенов нэгэ дамжуулгада хабаадаха үедөө хэлээ һэн. Тэрэнь «Буряад хэлэнэй гол дайсан – «Буряад үнэн» гэһэн гаршаг доро дэлгэржэ, шууяа үүдхээ агша бэлэй.

Теэд иимэ байдалда яаха боло­ноб? Гараа - ороо, бодоо - һуугаа, эдеэ - уугаа гэжэ боро юрьеэнэй үгэнүүдые хэрэглээд лэ, ондоо гүн ухаанай, түүхын, улас түрын гү, али арадай ажахын һалбаринуудай талаар ойл­госонуудые орёо гээд, «хашаагай са­ана» орхихо гү?

Тиигээ һаа, яагаад сонинойнгоо бүримүһэн удхые бүрилдүүлхэ гээшэ­бибди гээд, дээрээ ортомоор мэдэ­рэл түрэһэниинь гайхалгүй. Үгы һаа, олондо ойлгосотой байхын тула ород үгэнүүдээ онобшотойгоор хэрэг- лэхэ гэжэ гү?

Бүхы юумэндэ тэнсүүри хэрэгтэй гэһэн үгэһөө һабагшалан, хэлэнэй­шье асуудалаар гурбан харгын голы­ень барижа, дүрбэн харгын далангы­ень шэлэхэ ёһотой хабди.

Үнэндөө хэлэн тухай хөөрэлдөөн дууһашагүй бэзэ. Хэлсэхэ зуураа зүришэлдөөдшье абаа һаа, зүй ёһоной шиидхэбэридэ тулажа ерэхэл байхабди. Иигэжэ «Буряад үнэнэй» хуудаһанууд дээрэ болохо ёһотойл хөөрэлдөөн эхилээ гээд тобшолоёл даа.