Зуун жэлнүүдэй хүшэгэ сэлин...

 Үбһэеэ мододой оройдо хадагалдаг

Тэрээнһээ урагша буряад арад адуу малаа түхэреэн жэлэй туршада бэлшээридэ адуулжа үдхэдэг байһан. Зуниинь ган гасууртай аад, ехэ саһатай, хүйтэн үбэлтэй жэлнүүдэй һубаряа һаа, мал олоороо үхэдэг hааб даа. Гарзада ороһон хүнүүд ган­сал бурхан тэнгэридээ зальбаржа, сагай һайн уларил гуйжа мүргэхэһөө бэшэ ондоо арга үгы байгаа.

1740 ондо Россиин баруун булангуудһаа ород хүпеэсүүд «гор­буша» гэһэн богонихон аад, бүхэтэр эшэтэй гар хажуурнуудые асаржа, зондо дурадхадаг болоһон юм. Түрүүшээр тон үсөөхэн буряадууд ажалай шэнэ хэрэгсэл худалдажа абаад, жэлэй туршада мүнөөнэй дунда зэргын нэгэ бухалай тухай үбһэ бэлдэдэг байһан ха. Тэдэнэртэ дүй дүршэл, шадабари гэжэ огто үгы байгаа ха юм даа. Сабшажа хуряаһан үбһэеэ хадагалхань баһал бэрхэтэй һэн.

Тэрэ үедэ хорёо хото бариха заншал үгы байгаа. Тиимэһээ нөөсэлһэн үбһэеэ хэһэг хэһэгээр аргамжаар уяад, ургажа байһан үндэр мододой һалаанууд дээгүүр тохоод уядаг байһан гэдэг. Тииһээр манай элинсэгүүд модоор үбһэнэй хорёонуудые барижа һураад, жэлһээ жэлдэ сабшаланайнгаа талмайе үргэдхэн, гар хажуураараа хэдэн һүри үбһэ нөөсэлдэг болоһон байгаа. 1780 ондо «литовка» гэһэн мүнөөнэй түхэлэй гар хажуурнууд бии боложо, буряадуудай үбһэ сабшаха хэрэг улам эршэдэһэн юм.

Саашадаа 1804 ондо Буряадай нютагууд руу Кавказһаа олон таря­ашад нүүжэ ерээд һуурижаһан түүхэтэй. Тэдэнэр үбһэ хуряалгын талаар баян дүй дүршэлөөрөө манай үбгэ эсэгэнэртэй хубаалдажа, шэнэ аргануудые харуулһан, шадабарии­ень дээшэлүүлһэн.

Алтан шара таряалангууд

1792 ондо Россиин императрица хоёрдугаар Екатеринын зарлигаар, буряадуудта миинтээр шэниисын, обёосой, ешмээнэй хүрэнгэ болон газар хахалха анзаһан, таряа хуряаха хадуур г.м. ажалай хэрэгсэлнүүд үгтэжэ, талын нүүдэлшэд таряа тарижа эхилһэн түүхэтэй. Таряа ур- гуулха хэрэгэй аша туһатайе түргэн ойлгоһон буряадууд ехэ оролдосо­тойгоор хүдэлжэ, богони сагай тур­шада баян ургаса ургуулжа эхилһэн гэдэг. Баргажан уулын хормойгоор, Ярууна, Хорго, Иисэнгэ, Архира гэһэн нуурнуудай, Витим, Ага, Онон гол мүрэнүүдэй эрьенүүдээр алтан шаргал таряалангууд һалбаран ургажа эхилээ. Иигэжэ буряад угсаа- тан өөһэдыгөө талха таряагаар дүүрэн хангажа, ядамаггүй садхалан ажаһуудаг болоһон юм.

Теэд амгалан тайбан байдал уда­ан үргэлжэлөөгүй. Хаанай засагай газарай тусхай зарлигаар, 1813 онһоо эхилжэ, буряадуудта гүрэнэй талаһаа таряанай алба татабари ашагдаһан байна. Бүһэтэй хүнэй тоогоор ажаһуугша бүхэн «экономические магазины» гэһэн наймаагай газар- нууд руу жэл бүри 22 фунт таряа ту- шааха уялгатай болоһон юм. Тэрэнь «гарнцевый хлеб» гэжэ нэрлэгдэдэг байгаа.

Хаанай зарлигые буруушаажа, орон тэнгэри уурлаа юм гү гэхээр, тэрэ сагһаа хойшо хэдэн жэлэй туршада ган гасуур тохёолдожо, таряалангууд хаташаһан юм. Гүрэнэй алба татабариһаа байха өөһэдөө хооллохо таряагүй үлэһэн буряадууд 1816 оной октябриин 13-да «гарнцева хилээмэнэй» түлбэриһөө сүлөөлхэ тухай правительствада хандалга бэшэһэн байна. 1817 оной эхиндэ гүрэн түрын зүгһөө тэрэ хандалгань зүбшөөн баталагдаа һэн.

«Ай, халаг, мориной һүүл таһараа!»

Нүүдэл байдалтай манай үбгэ эсэгэнэр һэеы гэрнүүдээ, хубсаһаяа болон ажахынгаа бусад хэрэгсэлнүүдые моридой ба сарнуу­дай нюрганууд дээрэ тохоод зөөдэг заншалтай байһан. Үшөө ханза ба модон хайрсагуудай үгы үедэ мори­ной, үхэрэй гү, али хээрын томо ангай тагалсагай aphaaр оёгдоһон «уута» гэжэ нэрлэгдэдэг бүтүү туламууд соо хубсаһаяа хадагалжа ябаа. Хажуу- гаарнь һэеыгээр оёгдоһон «богсо» гэжэ нэрэтэй туламуудые оёхо. Тэрэнь мүнөөнэй чемоданууд мэтээр хэрэ­глэгдэдэг байһан. Ашаа зөөхэ тэргэ, шаргануудай үгы үедэ буряадуудта ехэ хүндэ байгаа гэжэ урдын түүхэ бэшэгүүд соо онсо тэмдэглэгдэдэг. Илангаяа засаг зургаануудта хабаатай шухала бэшэгүүдые, Нэршүү хотын дэргэдэхи приискнүүд дээрэ малтажа гаргагдаһан алта, мүнгэ болон үнэтэ шулуунуудые Санкт-Петербург хото абаашахын тула ехэ бэрхэшээлнүүд ушардаг һэн ха. Сэнтэй ашаануудые холын зайда шэрэхын тула олон моридые нэгэ шугамаар зогсоожо, бултыень һүүлнүүдээрнь холбожо, бүхөөр уяад, дээрэнь ашаагаа тохоод, аянда гарадаг заншалтай байгаа. Үгы гэбэл, ямар нэгэн хүндэ ашаагаа мориной һүүлдэ шагтагалан уяха. Тиихэдэнь мориной һүүл таһаржа, гэмтэжэ, зоболон үзүүлдэг һэн гэдэг. Һүүлгүй болоһон моринойнгоо ашааень aрһан туламууд соо табяад, гэдэһэн талаһаань бүхэлжэ уяад, хар­гыгаа үргэлжэлүүлдэг байгаа. Ашаа шэрэгшэд моридтоёо хамта нилээд зобожо, зориһон газартаа хүрэдэг һааб даа.

Модон шарганууд – мүнөөнэй мерседесүүд

1750 онһоо эхилжэ, манай үбгэ эсэгэнэр түрүүшын тэргэнүүдые ба шаргануудые дархалжа эхилһэн түүхэтэй. Тиихэдээ модоор түхэреэн сахаригуудые урлан бүтээжэ, дун­дань нүхэ гаргаад, нариихан модоор хоорондонь холбожо, дундуурынь оглёобо (оглобли) татадаг һэн ха. Сахаригуудай ульгамаар гүйхын тула түрхидэг дабирхайн хомор һэн тула, орондонь үхэрэй шэнгэн шабааһа түрхеэд, ехэ баяртайнууд шууяса гүйлгэлдэхэ. Тиимэ модон тэргэдэ мори оруулхын аргагүй бай­гаа, тиимэһээ орондонь сар хүллэн оруулжа, ашаагаа шэрэдэг болоһон юм.

XVIII зуун жэлдэ ажаһууһан манай элинсэгүүдэй ажаһуудалда сар хүллэһэн модон тэргэнүүд ёһото хубисхал хэһэн ха. Һарюу мүлти, хахинаһан модон тэргэнүүдээ мүнөөнэй зоной үнэтэй авто-унаа­нуудтаа хандадаг мэтээр үндэрөөр сэгнэдэг байһаниинь гайхалгүй.

1797 онһоо эхилжэ, буряад эрхим дархашуул хүршэ ород таряашадһаа дортохогүй һайн тэргэ ба шаргануу­дые дархалаад, сэнтэй ашаануудаа холын зайда шэрэдэг болоһон юм.

1810 онһоо буряадууд мориной хударга, дугааг, хомууд, эмээл гэхэ мэтые дархалжа һураад, моридые оруулжа, тэргэ ба шаргануудаар ашаагаашье шэрэдэг, өөһэдөөшье ябадаг боложо, байдалынь һураггүй хүнгэдөө.

1850 ондо Амарай хилын нээг­дэхэдэ, тэрэ талаар олон тоото сэрэгэй зониие, Россиин баруун булангуудһаа нүүһэн таряашадые, сүлэлгэдэ эльгээгдэһэн зониие болон сэнтэй ашаануудые таталюургүй түргэн шэрэдэг болоһон юм. Вандан Юмсуновай тэмдэглэһээр, тиимэ һайн морин тэргэнүүд ба шарганууд Россиин булангуудаар хомор байгаа.

Һурша номын орондо буу, дари ба туулган

1760 онһоо эхилжэ, манай элинсэгүүд буу, дари ба туулга наймааһаа худалдажа абаад, агнуу- рида хэрэглэхэ аргатай болоһон юм. Энээнһээ урагша һурша номо, годлёор харбажа, талын ба ойн ами­тадые агнадаг һааб даа. Үзүүртэнь модон тобшо няаһан годлинуудые хэрэглэжэ, уһанай шубуудые агнадаг заншалтай байһан. Хажуугаарнь элдэб янзын мэхэбшэ хабхаануудаар ойн шубуудые ба талын багахан ами­тадые, адуунай хилгааһаар томоһон сеткээр загаһа барижа, хоолойгоо тэжээдэг ба худалдаад, мүнгэ оло­дог байһан. Олзолһон мүнгэнэйнь ехэнхи хубинь хаанай алба татаба­рида ошодог, үлэһэндэнь хубсаһа хунар болон ажаһуудалда хэрэгтэй зүйлнүүдые худалдажа абадаг бай­гаа.

Россиин императорнууд - хори буряадуудта

1728 оной мартын 29-дэ Россиин император хоёрдугаар Пётр арбан нэгэн угай хори буряадуудта 11 һүлдэ тугуудые үршөөһэн түүхэтэй. Орой дээрээ гурбалжан үзүүртэй, алтал­мал хоргойгоор оёгдоһон тугуудай эгээл дээдэхи үзүүрынь жада мэтэ түхэлтэйгөөр бүтээгдэһэн байгаа. Һүр жабхаланта тугууд Анаа дасанда удаан сагай туршада хадагалагдаһан юм. Теэд 1811 ондо тус дасанай түймэртэ абтажа хайлахада, зургаан тугынь хосоржо һалаһан, харин үлэһэн табаниинь хуушаржа, үнгэ зүһэеэ алдашоод байһан гэдэг.

Тэрэ үедэ хори буряадуудай 11 угай гурбаниинь хоорондоо хубааржа таһарһан түүхэтэй. 1831 оной июниин 6-да үнгэргэгдэһэн хори буряадай хуралдаанай шиидхэбэреэр, хамта 14 уг омогуудай тогтоогдоһон тухай соносхогдоһон юм. Тэрэ ушараар хори буряадуудта 14 угай һүлдэ тэм­дэг - тугуудые үршөөхэ тухай импера­тор нэгэдүгээр Николай Павловичта хандалга-бэшэг эльгээгдэһэн юм. Император гуйлтыень зүбшөөжэ, 1838 оной декабриин 17-до Санкт- Петербург хотоһоo 14 һүлдэтэ тугууд хүндэтэйгөөр Анаа дасан асарагдаһан байна. Дүрбэлжэн түхэлэй, алтан шара ба бусад үнгын яла-сала, гоё хоргойгоор бүтээгдэһэн тугууд оройдоо алтан титимтэй (гүрлөө сэсэгтэй) император Николайн нэрэ обогойнь эхин үзэгүүдтэй, мүнгэн ба алтан монсогуудаар шэмэглэгдэһэн байгаа. Тугуудые аcaрһан Дээдэ-Үдын аймагай дарга ба хасагуудай ехэ ноёд арбан дүрбэн угай түлөөлэгшэдтэ барюулжа, ёһотой арадай һайндэр үнгэргэгдөө һэн гэжэ түүхын бэшэгүүд соо хэлэгдэнэ.

Түймэрһөө абарагдаһан табан туг саашадаа Эрхүүгэй гүрэнэй һанда тушаагдаһан юм.