Улас дотороо эгээл баян түүхэтэй һургуулинуудай нэгэн - Шэмхын интернат- һургуули болоно. Һүүлэй хэдэн ар- баад жэлэй хугасаада ниигэмэй түхэлэй хараа бодолтой болгогдонхой. Эндэ ганса Шэмхэ һууринай үхибүүд һурана бэшэ, мүн бүхы Түнхэнһөө хүүгэд сугларанхай.
- Гуламтадамнай хамта дээрээ 165 һурагша тоологдоно. Тэрэ тоодо интернадта байдаг 87 үхибүүн болоно. Эдэмнай түрэлхидгүй үншэн, түлюур байдалтай, олон хүүгэдтэй гэр бүлэнүүдэй үхибүүд гээшэ. Тиимэһээ бултандань онсо анхарал хэрэгтэй. Гүрэн дотороо ёһотой хэрэгтэй эрхэтэд болгожо гаргахын тула манай һуралсалай гуламта ажабайдалай олон шэглэлээр хүдэлжэ, ерээдүйе хүмүүжүүлхэ гэжэ оролдоно, - гэжэ интернат-һургуулиин захирал Сергей Матвеевич Сушкеев хөөрэнэ.
Газар дээрэ хүдэлнэ
Шэмхын интернат-һургуули олон жэлэй туршада баян ургаса ургуулдаг юм. Үшөө совет үеһөө хойшо Шэмхэ һуурин огородой эдеэ тарилгаараа суутай байһан. Һургуулиин наһанһаа хойшо хэдэн үе шэмхын үхибүүд хартаабха, морхооб, капуста болон огородой бусад эдеэ тарижа хүмүүжүүлэгдээ гэхэдэ, алдуу болохогүй.
Хүндэ хүшэр 1990-ээд онуудаар һургуулиинхид энэ хэрэгээ оройдоошье орхёогүй. Һүүлдэ хүүгэдые һургуулида ажал хүүлэхэгүй гэһэн хорилто гүрэн дотор гаргагдаа бэлэй. Тиигэбэшье Шэмхын үхибүүд һургуулиингаа огородто дуратайгаар ажал хэһэн зандаа байгаа.
Бэлиг ехэтэй, дүй дүршэлтэй Мария Ильинична Дырхеева энэ ажал ябуулжа байдаг. Нёдондо Уласай байгаали хамгаалгын түб һуралсалай энэ гуламтада өөрынгөө мэргэжэлтэниие ажалда оруулаа. Залуу багша Зинаида Найдановна Дашидондокова ерэжэ, хамсыгаа шуун оролсоһон байна.
- Огороднай гурбан гектарһаа үлүү газар эзэлнэ. Эгээл һайн жэлнүүдтэ - 15 тонно хартаабха, 8 тонно капуста абадаг байнабди. Һургуулияа хангаад, үлэһэниинь худалдаанда гарана. Интернадта байһан үхибүүднай амаралтада гэр гэртээ тарахадаа, хартаабха, капуста болон бусад огородойнгоо эдеэ абаад ошодог. Ганса Шэмхын ажаһуугшад бэшэ, Түнхэнэй ондоо нютаг нугануудай хүнүүд маанадһаа худалдан абадаг. Слюдянка, Байкальск хотонуудһаашье огородой эдеэ абахаяа зорюута ерэдэг гээшэ. Холисогүй, һайн шанартай үтэгжүүлгэ хэрэглэжэ, иимэ үндэр сэгнэлтэдэ ургасамнай хүртэнэ ха юм. Олоһон мүнгөөрөө элдэб хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэдэгбди. Урилдаануудта, мүрысөөнүүдтэ үхибүүдэйнгээ ошоходонь, баһа энэ мүнгөөрөө хубаалдажа, бензиндэ гаргашалнабди, - гэжэ захирал омогорхоно.
Һүүлэй жэлнүүдтэ һуралсалай гуламта Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулитай, Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академитэй нягта харилсаа холбоотойгоор хүдэлдэг болонхой. Оюутад ерэжэ, практика гарана. Хэдэн жэлэй саана алим жэмэстэй модохонуудые һуулгаа. Түрүүшын ургаса бүхы һурагшадые, багшанарые баярлуулаа. Һургуулиин столово амтатайхан алим жэмэсэй эдихэ, ууха зүйлнүүдээр бултаниие хүндэлнэ.
Эдэ бүгэдэ ажалнуудые өөһэдөө үхибүүд ябуулна. Хэды тиигэбэшье һуралсалай гуламтын дэргэдэ агрокласс байгуулагдаа. Үбэл зунгүй тэдэ ургамал ургуулжа байдаг гэжэ хэлэхээр. Үбэлдөө элдэб сэсэгүүдые ургуулжа, һургуулиингаа байшангуудые шэмэглэнэ.
2023 оной октябрь һарада «БайкалАгро» гэһэн хүдөө ажахын үүлтэртэ үхэр малнуудай үзэсхэлэн болоо һэн. Тэрээнтэй дашарамдуулагдаһан «Живые традиции» гэһэн хүдөөгэй эдеэ хоолой хуралдаанда Шэмхын үхибүүд хабаадажа, ажалтайгаа танилсуулаа. Һургуулидаа ургуулһан сэсэгүүдые харуулжа, олон хүнүүдые гайхуулһан байна. Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовэй магтаалда хүртөө.
Хонин ажалда һурана
Интернат-һургуулида Түнхэнэй аймагай фермернүүд һайнаар туһалдаг. Баир Цыреновичэй ажахы обёос тарина, нёдондо нэгэ гектарһаа 21 центнер ургаса абаа. Нүгөө ажахы һуралсалай гуламтын хонин һүрэг адуулаад байдаг. Тиимэһээ интернат-һургуули фермернүүдтэ ехэ баярые хүргэнэ. Юуб гэхэдэ, сэгнэшэгүй туһа хүргэнэ ха юм.
- Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевтэй уулзажа, хони иишэнь асарһан байнабди. Аймагай зүүн талада ажаһуудаг фермер Андрей Гомбоевич хони адуулна. Шэмхэдээ дүтэ газарта тэдээнээ асаржа, тэжээхэ һанаатайбди. Юуб гэхэдэ, һурагшадаа хонин ажалда һургаха түсэбтэйбди, - гэжэ Сергей Матвеевич үргэлжэлүүлнэ.
Хониной нооһон худалдаанда гаранагүй. Тиимэһээ һуралсалай гуламтада үхибүүдые нооһоор элдэб хэрэгсэлнүүдые хэжэ һургана. Һурагшадай нооһоор бүтээһэн гарай бэлэгүүд хүн зоной үндэр сэгнэлтэдэ хүртэнэ.
«Точка роста» гэһэн бүхэроссиин түсэлдэ һуралсалай гуламта нэгэтэ бэшэ хабаадана. Үнгэрһэн жэлдэ хониной нооһоор нэхэхэ, оёхо хэрэгсэлнүүд худалдан абтаа. Саяна Буянтуевна Сушкеева үхибүүдые һургажа эхилээ. Дэгэл, оймһо, малгай гэхэ мэтэ хубсаһа хунарай зүйлнүүдые хүбүүд, басагадгүй оёно. Иигэжэ «һэеын һургуули» эдэбхитэйгээр ажалаа ябуулна.
«Шэмхын интернат- һургуулиин үхибүүд байгаалида гамтайгаар хандаха хэрэгтэй гэжэ хара багаһаа мэдэдэг юм. Экологическа зүргэ бэлдэжэ байна. Мүн тамирайшье талаар һуралсалай гуламтада ехэ ажал хэгдэнэ. Эдээн тухай удаадахи дугаарта хөөрэхэбди.