Үндэһэн соёлоо - үндэр хэмжээндэ

-15 жэлэй саана энэл Ород дра­мын театрай тайзан дээрэ «Нүүдэлшэдэй ая дуун» фестиваль түрүүшынхиеэ үнгэргэгдөө һэн. Харин һүүлэй үедэ «Талын нүүдэлшэн» гэжэ амаралтын газарта фестивалиимнай гол тоглолтонууд болодог болонхой гэжэ та бүгэдэ мэ­дэнэт. Хотынгоо театрнууд руу һөөргөө бусагты гэжэ уряалдаг зоншье бии. Теэд манай фестивалиин off- программын хэмжээндэ Улаан-Үдымнай театрнуудаар жэлэй туршада хэдэн тоглолто табигдадаг. Тэдэнэй нэгэн мүнөөдэр болохонь, - гэжэ Буряадай гүрэнэй фи­лармониин уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ Наталья Уланова тоглолто нээхэ үедөө тэмдэглэжэ, дуушан Арюхан Будаева, мүн морин хууршан Еши Дармахеев гэг­шэдые тайзан дээрэ урижа гаргаба.

Филармони гээшэ имаг­тал классическа урлал дэлгэрүүлхэ үүргэтэй эмхи зургаан гэһэн һанамжа арад зоной дунда үнинэй тараһан ха юм даа. Энээнии­ень манай филармони эбдэ­жэ, һунгамал (классическа) программаһаа гадна элдэб арадуудай аялга хүгжэм ду­радхадагыень эгээл «Нүүдэлшэдэй ая дуун» фести­валь эли тодоор гэршэлнэ.

Монгол орондо һуража гараһан залуу дуушан Арю­хан Будаева тоглолтын эхин дээрэ жиирэй хүнэй үзөөгүй жэгтэй һонин хүгжэмэй зэм­сэг баряад, тайзан дээрэ га­раба. Тэрээгээрээ наадажа байгаад дуулахадань, Еши Дармахеев морин хуурайн­гаа хүгжэм хабсаргажа дэм­жээ. Һүүлдэ хүтэлэгшын со­носхоходо, Арюханай наадаһан зэмсэг алтай ятага гээшэ гэжэ мэдэгдэбэ.

- Барабан табяатай бай­на гү даа? Үлүү ехэ түерхэй- наярхай болоно аа гү? - гэжэ хажуудамни һууһан нэгэ наһажаал эхэнэр зүрхэ алдаһан хэбэртэй дуугарба.

Нээрээшье, арадай дуун гээшэ морин хуур гү, али лимбэ доро дуулагдаха ёһотой гэжэ бододог зоной барабан, гитара мэтые хараад, манай соёлдо хар­ша гэжэ үзэһэниинь ойл­госотой. Харин урданай дуунуудай залуушуулда­шье һайшаагдамаар боло­хынь тула туршалгануудые хээгүйдэ аргагүй бшуу. Энээ­ниие эгээ түрүүлэн мэдэрһэн зоной тоодо Саян ба Эржена Жамбаловтаниие нэрлэхээр. Наталья Улановашье дуушан Дашима Соктоевае тайзан дээрэ урижа танилсуулхадаа, тэрэнэй зохёохы замда энэ гэр бүлын оруулһан хубитые дурдана һэн.

- «Урагшаа» бүлгэмэй бүридэлдэ дууладаг бай­хадаа сээжэлдэһэн хэдэн дуугаа мүнөөдэр дуулахаб. Хүбүүд хүгжэмыень шэнээр шэмэглэн найруулаа, - гэжэ Дашима Соктоева мэдүүлээд, «Ононой эрье дээрэ», «Заян Наваа», «Жэгүүртэн», «Шэлүүһэнэй эдисэ», «Арбаадхан сэргэ», «Хамар хахархай ма­шина», «Хинган голой булжуухай» гэхэ мэтэ арадай дуунуудай хажуугаар бу- ряадшье, монголшье компо­зиторнуудай бүтээлнүүдые дуулаба.

Гитара дээрэ Бато Гура­нов, перкуссиин түрэлэй зэмсэгүүд дээрэ Валерий Гребенев, мүн морин хуур дээрэ Еши Дармахеев гэг­шэд хүгжэмдөө. Түерөөн- наяраанһаа айжа һуугша үнөөхи хүгшэмни тоглол­тын тээ түгэсэхэ дүтэлөөд байхада: «Яагаа зохидоор наадаба гээшэб!» - гэжэ сэг­нэлтэ үгэһөөрнь тобшолхо­до, хүгжэмшэд үлүү ехээр дашуураагүй, мүн Дашима­шье тиигэхыень үгөөгүй. Тэ­рэнэй ханхинуур хонгёо хоо­лойнь лэ дээрэ дурдагдагша гитара, перкусси, морин хуур гурбанһаа үлүү хүсэтэй зэм­сэг болон зэдэлээ бшуу. Ии­гэжэ буряад арадайнгаа дуу­нуудые мэргэжэлтэ урлалай хэмжээндэ дуулаха шадаба­ритай хадаа Дашима Соктое­ва филармониин гол дуушан болоод ябана ха юм.

- «Сибириин алтан хоолой» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, олон тоото урил­даануудта түрүүлжэ гараһан гайхалтай бэрхэ дуушан Да­шима Соктоева манай фи­лармониин омогорхол юм, - гэжэ Наталья Улановашье магтана һэн.

Тоглолтын хоёрдохи таһагта Монгол оронһоо ерэһэн «Чилүүгэн» гэһэн бүлгэм тайзан дээрэ гара­жа, морин хуурай гайхам­шаг хүгжэм зэдэлүүлээ. Агта хүлэгэй нюрган дээрэ Агууехэ талын уудамаар табилуулжа байһан мэтэ мэдэрэл харагшадай сэдьхэлдэ түрүүлжэ шадаһан хүгжэмшэдэй абьяас бэлиг­тэ һүгэдэмөөр байба. Хажуу тээһээнь адаглан харахада, гартаа баряад байгша морин хуурынь өөрынь мяхан бэе­ын ёһотой үргэлжэлэл шэн­геэр үзэгдэнэ һэн. Дээдэ га­рай хүгжэмшэд монгол туургатанайнгаа үндэһэн соёл дэлгэрүүлжэ, дэлхэй дүүрэн ябадаг юм байна. Энэ удаа заншалта аялга хүгжэмһөө гадна, Мануэль Понсогой «Эстрелита», Астор Пьяцол­лын «Фуга» гэһэн мэдээжэ зохёолнуудые гүйсэдхөө.

- Морин хуурай аял­га шагнахадаа, нюдэмни эжэлүүдгүй уһаташадаг. Гайха ехэ! Яаһыеньшье ойлгодоггүйб, - гэжэ үнөөхи хүгшэмни нэмэргэ пулаадайнгаа шэгшэгээр нюдэнэйнгөө үзүүр аршасагаана.

Тоглолтын үшөө эхилээдүйдэ ажаглаһанаа дурдаадүй байнаб. Театр орохотой­гоо сасуу ород, буряад залуушуулай олоороо суглараад байһые хараад, «туулгажал ерээ хаш даа» гэжэ тухай­лаа һэм. Теэд һүүлэй һүүлдэ эгээ тэдэмнил буряад, мон­гол дуу хүгжэм үнэн бодо­тоор үнэлэн сэгнэгшэд байшоол. Дарья табилдан, аль­гаа ташаһаарнь тобшолходо, үндэһэтэнэймнай соёл ба- руун, зүүн тээшээ хадуурангүй, энээхэн лэ харгыгаа­раа саашаа дабшан хүгжэбэл, ерээдүйдэ эрилтэ ехэтэй байхань хаш гэжэ бодогдоо.

- Монгол ороной хүгжэмшэдые угтажа байһандаа баяртайбди. Байгша ондо «Нүүдэлшэдэй ая дуун» фестивалиин off-программа Улаан-Үдэ хотоһоо гадуур­шье дурадхагдадаг болобо – «Чилүүгэн» бүлгэм ба Да­шима Соктоева Хэжэнгэдэ тоглолто табижа, тэндэхи ажаһуугшадые ехэтэ баясуулаа. Харин мүнөөдэр бидэ, улаан-үдынхид, морин хуу­рай хизааргүй арга болом­жотойе дахинаа мэдэрбэб­ди. Мүн Дашима Соктоева мүнөөдэрэй тоглолтые онсо һайханаар шэмэглэһэниинь дамжаггүй, - гэжэ тоглолто хараһанай удаа Буряадай со­ёлой сайд Соёлма Дагаева тэмдэглэбэ.

«Нүүдэлшэдэй ая дуун» фестивалиин (6+) off-программын хэмжээндэ июниин 25-26-да Грузиһаа «Shara» гэжэ ансамбль ерэжэ, тоглол­то табиха. Харин фестивалиин гол хэмжээ ябуулганууд июлиин 12-13-ай үдэрнүүдтэ Загарайн аймагай Асагад нютаг шадар оршодог «Та­лын нүүдэлшэн» гэһэн ама­ралтын газарта болохо.