Джерими Куртин 1864-1870 онуудта Санкт-Петербург хотодо Америкын элшэн сайдай албанда хүдэлхэ үедөө Буряад-Монголой түүхэтэй танилсаhан байгаа. Тиигээд 30 жэл үнгэрhэн хойно гайхамшагта арадай нютагые нюдөөрөө хаража, шэхээрээ шагнажа, агаараарнь амилжа, мянгаад жэлнүүдэйнь нюуса таабаринуудтай танилсаха гэжэ шиидэhэн юм. Д. Куртин буряад-монголнуудые Байгалай эрьеhээ гарбалтай арад, тэндэ шажан мүргэлэйнь ба ёhо заншалнуу- дайнь үндэhэн hуури гэжэ тоолодог байhан гэжэ эли. Тиимэhээ Байгалай эрье ошожо, буряад нютагуудаар шэнжэлэлгэнүүдые ябуулhан.
Хоёр hарын туршада үргэлжэлhэн аяншалгын үедэ Дж. Куртин мүнөөнэй Усть-Ордагай тойрогой ба Ойхон олтирогой нютагуудай буряадуудай байра байдал, соёл, арадай аман зохёолнуудые ба ёhо заншалнуудые шэнжэлhэн. Дүнгүүдээрнь 1909 ондо Бостон хотодо «Урдахи Сибиреэр аяншалганууд» гэжэ ном хэблэhэн байна.
Ойхон руу онгосоор
Аяншалгынгаа эхиндэ Дж.Куртин Ойхон руу тамарhан онгосо соо аяншалагша улаашантаяа ба хоёр бүхөөгтэй тэргэнүүдтэй дүрбэн моридтоёо хамта орожо ошоhон түүхэтэй. Моридынь айхабтар hурамхи шуранаар онгосонууд руу харайлдажа ороод, аяншалагшые ехээр гайхуулhан байгаа.
Онгосыень зургаан бүhэтэй хүнүүд-hэлюуршэд элюурдэн ябуулаа. Д. Кортинтой хамта үшөө нэгэ хэды эхэнэрнүүд үхибүүдтэеэ Ойхон руу онгосоор тамаржа ошоо hэн ха.
Саашадаа Дж. Куртинай онсо тэмдэглэһээр, тэрэ үеын буряад арадай байдал ородой заншалнуудай нүлөө доро ехээр хубилжа эхилhэн байгаа. Yшөө ехэнхи буряадууд холоhоо ерэhэн хүндэ этигэлгүйгөөр хандажа, ехэ юумэ хөөрэжэ үгөөгүй гэжэ эли. «Буряад арад аргагүй баян ба сэсэн мэргэн ёhо заншалнуудаа мартажа эхилээ» гэжэ ехэ шаналангяар Дж. Куртин бэшэhэн байна.
Буряад үльгэрнүүд англи хэлэн дээрэ
Тиигэбэшье эрдэмтэн аргагүй ехэ хүдэлмэри ябуулhан габьяатай. Тэдээн сооhоо гол шухалань гэбэл, Дж. Куртин «Абай Гэсэр Богдо» гэжэ эпосые эгээл түрүүшынхиеэ саарhан дээрэ бэшэжэ абаhан түүхэтэй.
Буряадай аман зохёолой дээжэ «Гэсэрые» Маншут Имегенов (1849- 1909) гэhэн аргагүй hайн хадуусатай, алдар солото үльгэршэн тэрэ үедэ түүрээдэг байгаа. Дж. Куртин Кукунут гэhэн нютагта байрладаг үльгэршэниие Усть-Орда руу урижа асараад, дүрбэн хоногой туршада (сентябриин 7-10) тэрэнэй түүрээhэн «Абай Гэсэр хүбүүн», «Еренсей», «Аламжа Мэргэн» гэhэн ехэ үльгэрнүүдые бэшэжэ абаhан байна. Тиигэжэ Америкын эрдэмтэн «Гэсэр» эпосэй эгээл урдын, Эхирэд- Булагадай домоглол саарhан дээрэ мүнхэлhэн габьяатай. Тиихэдээ Буряадай аман зохёолой үльгэрнүүд түрүүн ород хэлэн дээрэ, удаань англи хэлэн дээрэ оршуулагдажа бэшэгдэhэн.
Дж.Куртин Маншут Имегеновэй түүрээhэн үльгэрнүүдые англи хэлэн дээрэ ори ганса фото-дүрэтэйнь хамта ном соогоо оруулжа хэблэhэн.
1906 ондо, зургаан жэл үнгэрhэн хойно, Буряадай эрдэмтэн Ц. Жамцарано М. Имегеновтэй уулзажа, мүн лэ «Гэсэрые» бэшэжэ абаад, 1930 ондо Ленинград хотодо «Гэсэр Богдо» гэhэн ном болгожо хэблэhэн гэжэ эли. Дж. Куртин мүн лэ Буряадай аман зохёолой «Бурулдай Богдо хаан» (хоёр янзын), «Шарай», «Хункувай ба монсогор тархитай морин», «Вархан Тулай хүбүүн», «Алтан Шагай», «Еренте хаан ба тэрэнэй хүбүүн Согто», «Аламалжин ба тэрэнэй эхир басаган», «Алтан Шагай ба Мүнгэн Шагай эхир хүбүүд» гэhэн үльгэрнүүдые бэшэжэ абаад, англи хэлэн дээрэ ном соогоо оруулhан юм.
Байгалай эрьедэ 100 жэлэй саада тээ
Саашадаа Дж. Куртинай аяншалгын тэмдэгүүд эрдэмтэнэй буряад арадай байдалаар аргагүй ехээр hонирхоhые гэршэлнэ. Дэбтэр соонь тэрэ үеын почтын станцинууд, хэрээhэтэ шажанай миссионернүүдэй бариhан сүмэнүүд, мори урилдаанууд, ухаатай сэсэн буряад нохойнууд, hальхай зальхай ябадалтай басагад, ород эхэнэрнүүдэй үндэhэн заншалта хубсаhан, Сибириин байгаалиин уларил г.м. тодорхойгоор зураглагдан харуулагдаһан юм. Дж.Куртин харгы замайнгаа бэрхэшээлнүүдтэ ехэ шог зугаатайгаар, энеэбхилэн хандажа, яhала хүнгөөр гаталhан гэжэ эли.
Муравьёв гэhэн обогтой холимог шуhанай хүбүүн улаашан тушаа иигэжэ бэшэhэн байна:
- Хусын эбэртэл hарюу хэрзэгы абаритай, мүнгэндэ үлүү шунахайрhан, хомхой, залуу улаашан намайе Ойхон руу абаашаа. Эсэгэнь буряад, эжынь ород яhанай байhан ха. Муравьёв-Амурский гэhэн Зүүн- Сибириин губернаторта эсэгэнь өөгшөөгдөөд, хэрээhэтэ шажанда орожо, Муравьёв обогтой болоhон юм.
«Долоон Нарhад» гэжэ нютагта Куртин залуу буряад айлда байрлаhан тушаагаа иигэжэ бэшэнэ:
- Баригдаhан шэнэ гэрэй минии байрлаhан таhалга соо эдеэнэй плита, шэрээ, нэгэ хэды hандабшанууд ба орон зогсодог hэн. Yбгэ hамган хоёр аргагүй зохид hайн зантай хүнүүд байшоо юм. Эхэнэрынь ехэ наринаар ба оролдосотойгоор таhалгыемни сэбэрлэдэг, харин үбгэниинь үдэр соо нэгэ хэды дахин орожо, самовар түлижэ бусалгадаг байгаа. Намайе аятай байдалаар хангахые ехээр оролдоо юм. Би тэндэhээ ошоходоо, горитой түлбэри түлэжэ, баярые хүргэхэ гэжэ оролдооб.
Шубуудай бурхадые тахидаг арад
Дж. Куртинай аянай бэшэгүүд соо бөө мүргэл, Буряадай уг гарбал тушаа тэмдэглэлнүүд ехэхэн hуури эзэлнэ. Бөөгэй угаа хүндэлэлгэ, шанарай бүтээлэй үйлэнүүд, бөөгэй дуудалганууд, шэмэглэгдэhэн модонууд, нангин үйлэнүүдэй агы нүхэнүүд тодорхойгоор зураглагдаhан. Мүн лэ эндэ адууhан төөлэй үргэлтэй хоморой бүтээл тушаа hонирхолтойгоор бэшэгдэhэн мэдээниинь мүнөөнэй эрдэмтэд үндэрөөр сэгнэдэг.
Кутула гэhэн hууринда Джерими Куртин бөөгэй бүтээл үйлэдэхыень ажаглаhан тушаагаа иигэжэ бэшэhэн:
- Гэрэй газаа зогсоhон бөөе тойруулаад, 5-6 хүнэй эдеэтэй ба архитай табагууд табяатай. Бөө hүнэй архи дээшэнь үргөөд, уншалга дуудалгаяа түүрээбэ. Тэрэ түхэл маягаараашье, үйлэ хэрэгээрээшье ехэл жэгтэй гайхалтай байгаа. Түрүүшээр аалиханаар найгалзан, бөөлэжэ эхилээд, саашадаа бүхы бэеэрээ татагасан ябаба. Удаань халта тогтохо зуураа сэржэмээ үргөөд, бөөлэлгөө үргэлжэлүүлбэ. Саашадаа hүнэй эдеэ- гээ гэрэй хажуудахи hөөг бургааhад руу сүршэбэ. Һүүлдэнь хүнүүдэй намда ойлгуулhаар, бөө үбшэнтэниие эдэгээхын бүтээл үйлэдэжэ байгаа. «Онгонууд гэр бүлын ба нангин мүргэлэй газарнуудые эзэлдэг гадаа талын гээд илгардаг» гэжэ Дж.Куртин бэшэhэн.
Эсэгэ Малаан Тэнгэриhээ эхитэй
Эхирэд-Булагадай домогоор, га- зар дэлхэйе, одо мүшэдые, хүнүүдые болон хамаг амитадые бии болгоод, замбуулинай ёhо журам зохёожо, юртэмсын бурхадые зонхилогшо- доор табиhан Эсэгэ Малаан Тэнгэри тушаа хэлэгдэнэ. Альбан шүдхэрнүүдтэй тэмсэн илагша Гэсэр хаан Эсэгэ Малаан Тэнгэриин хүбүүн гээд нэрлэгдэhэн.
Мүн лэ эндэ баруун-урда зүгтэ залардаг шубуудай бурхад, тэдэниие тахилгын бүтээлнүүд тушаа тодорхойгоор бэшэгдэhэн. “Шубуудай бурхад соо гол hуури дун сагаан хун шубууд эзэлдэг” гэжэ тэмдэг- лэгдэнэ. Тус шубууд hайн хүнүүдые хамгаалан аршалдаг, ажаhуудалдань хамhалсадаг.
Урдын буряадууд жэлэй хоёр дахин шубуудай бурхадые хүндэлэн тахилгын бүтээлнүүдые гүйсэдхэдэг байhан заншалтай. Хабартаа – гүүнэй сэгээ, сай, шара будаа ба тамхи, харин намартаа хониной эрье үргэдэг hэн ха. Yшөө бурхадта зүбшөөлнүүдээрээ туhалдаг, юртэмсын журам сахигша, айхабтар сэсэн мэргэн Заряа Азарга тушаа дэлгэрэнгыгээр хэлэгдэнэ.
Италиин дархантай уулзалга
Кунта гэhэн нютагта Дж.Куртин гэнтэ hанагдаагүйгөөр Италиин дархантай уулзажа, аргагүй ехээр баярлаhан юм. Хэдэн арбаад хэлэнүүд дээрэ ядамаггүй яридаг Дж. Куртин итальян хэлые түрэл мэтээр ойлгодог байhан юм. Тиимэhээ түрэлтэйгөө уулзаһан мэтэ байгаа бшуу. Хаанаhаа, ямар аргаар холын, хүйтэн Сибириин буланда тэрэ үе сагта Италиин дархан ошожо байрлааб гэжэ түүхын таабаряар үлэhэн.
Yшөө Дж.Куртин Һарюу тала нютагай үзэсхэлэнтэ байгаалиин энгэртэ оршоhон Алагуй гэжэ бу- ряад уг гарбалтанай Хүтэлбэриин эмхи Засагай зургаанда болоhон уулзалга тушаа иигэжэ дурсан бэшэhэн:
- Тэндэ бусалhан самовартай шэрээгэй саана 12-15 буряадууд hуугаад, намайе хүндэлэн угтажа байгаа hэн. Тэдэнэй оршуулагшань бүхы наhаараа бусахагүйгөөр сүлүүлжэ ошоhон ород хүн байгаа. Тэрэ ехэ эрдэм мэдэсэтэй, hонирхолтой, 45 наhанай бүhэтэй хүнэй нюурынь гүнзэгы уршалаануудаар хушагданхай, нюдэнүүдынь гунигаар дүүрэн. Арбан табан жэлэй туршада сүлэлгэдэ байхадаа, зобоhон тулиhан, уй гашуудал эдлэhэн гэжэ эли. Һүүлдэнь ойлгоходомни, тэрэ сэрэгэй албанда ябахадаа, ахамад офицерые альгадаад, Сибирь руу сүлэлгэдэ эльгээгдэжэ хэhээгдэhэн юм.
Дж.Куртинай олон тоото дурсалгануудай дунда үшөө иимэ магтаалай үгэнүүд анхарал татадаг: “Оо, Сибириин сайн дабтагдашагүй хангалтай ба амтантайнь бэшэ ямаршье унда сасуулхаар бэшэ! Дэлхэй дээрэ эгээл амтатай – Сибириин Байгал шадархи сай!”.