«Байгал шадархи сай - эгээл амтатай»

Джерими Куртин 1864-1870 онуудта Санкт-Петербург хотодо Америкын элшэн сайдай албанда хүдэлхэ үедөө Бу­ряад-Монголой түүхэтэй танилсаhан байгаа. Тиигээд 30 жэл үнгэрhэн хойно гайхамшагта арадай нютагые нюдөөрөө хаража, шэхээрээ шаг­нажа, агаараарнь амилжа, мянгаад жэлнүүдэйнь нюуса таабаринуудтай танилсаха гэжэ шиидэhэн юм. Д. Кур­тин буряад-монголнуудые Байгалай эрьеhээ гарбалтай арад, тэндэ ша­жан мүргэлэйнь ба ёhо заншалнуу- дайнь үндэhэн hуури гэжэ тоолодог байhан гэжэ эли. Тиимэhээ Байгалай эрье ошожо, буряад нютагуудаар шэнжэлэлгэнүүдые ябуулhан.

Хоёр hарын туршада үргэлжэлhэн аяншалгын үедэ Дж. Куртин мүнөөнэй Усть-Ордагай тойрогой ба Ойхон олтирогой нютагуудай буря­адуудай байра байдал, соёл, арадай аман зохёолнуудые ба ёhо заншал­нуудые шэнжэлhэн. Дүнгүүдээрнь 1909 ондо Бостон хотодо «Урдахи Сибиреэр аяншалганууд» гэжэ ном хэблэhэн байна.

Ойхон руу онгосоор

Аяншалгынгаа эхиндэ Дж.Куртин Ойхон руу тамарhан онгосо соо аяншалагша улаашантаяа ба хоёр бүхөөгтэй тэргэнүүдтэй дүрбэн моридтоёо хамта орожо ошоhон түүхэтэй. Моридынь айхабтар hурамхи шуранаар онгосонууд руу харайлдажа ороод, аяншалагшые ехээр гайхуулhан байгаа.

Онгосыень зургаан бүhэтэй хүнүүд-hэлюуршэд элюурдэн ябуу­лаа. Д. Кортинтой хамта үшөө нэгэ хэды эхэнэрнүүд үхибүүдтэеэ Ойхон руу онгосоор тамаржа ошоо hэн ха.

Саашадаа Дж. Куртинай онсо тэмдэглэһээр, тэрэ үеын буряад ара­дай байдал ородой заншалнуудай нүлөө доро ехээр хубилжа эхилhэн байгаа. Yшөө ехэнхи буряадууд холоhоо ерэhэн хүндэ этигэлгүйгөөр хандажа, ехэ юумэ хөөрэжэ үгөөгүй гэжэ эли. «Буряад арад аргагүй баян ба сэсэн мэргэн ёhо заншалнуудаа мартажа эхилээ» гэжэ ехэ шаналан­гяар Дж. Куртин бэшэhэн байна.

Буряад үльгэрнүүд англи хэлэн дээрэ

Тиигэбэшье эрдэмтэн аргагүй ехэ хүдэлмэри ябуулhан габьяатай. Тэдээн сооhоо гол шухалань гэбэл, Дж. Куртин «Абай Гэсэр Богдо» гэжэ эпосые эгээл түрүүшынхиеэ саарhан дээрэ бэшэжэ абаhан түүхэтэй.

Буряадай аман зохёолой дээжэ «Гэсэрые» Маншут Имегенов (1849- 1909) гэhэн аргагүй hайн хадууса­тай, алдар солото үльгэршэн тэрэ үедэ түүрээдэг байгаа. Дж. Куртин Кукунут гэhэн нютагта байрладаг үльгэршэниие Усть-Орда руу урижа асараад, дүрбэн хоногой туршада (сентябриин 7-10) тэрэнэй түүрээhэн «Абай Гэсэр хүбүүн», «Еренсей», «Аламжа Мэргэн» гэhэн ехэ үльгэрнүүдые бэшэжэ абаhан байна. Тиигэжэ Америкын эрдэмтэн «Гэсэр» эпосэй эгээл урдын, Эхирэд- Булагадай домоглол саарhан дээрэ мүнхэлhэн габьяатай. Тиихэдээ Буряадай аман зохёолой үльгэрнүүд түрүүн ород хэлэн дээрэ, удаань англи хэлэн дээрэ оршуулагдажа бэшэгдэhэн.

Дж.Куртин Маншут Имегеновэй түүрээhэн үльгэрнүүдые англи хэлэн дээрэ ори ганса фото-дүрэтэйнь хам­та ном соогоо оруулжа хэблэhэн.

1906 ондо, зургаан жэл үнгэрhэн хойно, Буряадай эрдэмтэн Ц. Жам­царано М. Имегеновтэй уулзажа, мүн лэ «Гэсэрые» бэшэжэ абаад, 1930 ондо Ленинград хотодо «Гэсэр Богдо» гэhэн ном болгожо хэблэhэн гэжэ эли. Дж. Куртин мүн лэ Буряадай аман зохёолой «Бурулдай Богдо хаан» (хоёр янзын), «Шарай», «Хунку­вай ба монсогор тархитай морин», «Вархан Тулай хүбүүн», «Алтан Шагай», «Еренте хаан ба тэрэнэй хүбүүн Согто», «Аламалжин ба тэрэ­нэй эхир басаган», «Алтан Шагай ба Мүнгэн Шагай эхир хүбүүд» гэhэн үльгэрнүүдые бэшэжэ абаад, англи хэлэн дээрэ ном соогоо оруулhан юм.

Байгалай эрьедэ 100 жэлэй саада тээ

Саашадаа Дж. Куртинай аян­шалгын тэмдэгүүд эрдэмтэнэй буряад арадай байдалаар аргагүй ехээр hонирхоhые гэршэлнэ. Дэбтэр соонь тэрэ үеын почтын станцинууд, хэрээhэтэ шажанай миссионернүүдэй бариhан сүмэнүүд, мори урилдаанууд, ухаатай сэсэн буряад нохойнууд, hальхай зальхай ябадалтай басагад, ород эхэнэрнүүдэй үндэhэн заншалта хубсаhан, Сибириин байгаалиин ула­рил г.м. тодорхойгоор зураглагдан харуулагдаһан юм. Дж.Куртин харгы замайнгаа бэрхэшээлнүүдтэ ехэ шог зугаатайгаар, энеэбхилэн хандажа, яhала хүнгөөр гаталhан гэжэ эли.

Муравьёв гэhэн обогтой холимог шуhанай хүбүүн улаашан тушаа иигэжэ бэшэhэн байна:

- Хусын эбэртэл hарюу хэрзэгы абаритай, мүнгэндэ үлүү шунахайрhан, хомхой, залуу улаашан намайе Ойхон руу абаашаа. Эсэгэнь буряад, эжынь ород яhанай байhан ха. Муравьёв-Амурский гэhэн Зүүн- Сибириин губернаторта эсэгэнь өөгшөөгдөөд, хэрээhэтэ шажанда орожо, Муравьёв обогтой болоhон юм.

«Долоон Нарhад» гэжэ нютаг­та Куртин залуу буряад айлда байрлаhан тушаагаа иигэжэ бэшэнэ:

- Баригдаhан шэнэ гэрэй минии байрлаhан таhалга соо эдеэнэй пли­та, шэрээ, нэгэ хэды hандабшанууд ба орон зогсодог hэн. Yбгэ hамган хоёр аргагүй зохид hайн зантай хүнүүд байшоо юм. Эхэнэрынь ехэ наринаар ба оролдосотойгоор таhалгыемни сэбэрлэдэг, харин үбгэниинь үдэр соо нэгэ хэды дахин орожо, самовар түлижэ бусалгадаг байгаа. Намайе аятай байдалаар хангахые ехээр оролдоо юм. Би тэндэhээ ошоходоо, горитой түлбэри түлэжэ, баярые хүргэхэ гэжэ оролдооб.

Шубуудай бурхадые тахидаг арад

Дж. Куртинай аянай бэшэгүүд соо бөө мүргэл, Буряадай уг гарбал тушаа тэмдэглэлнүүд ехэхэн hуури эзэлнэ. Бөөгэй угаа хүндэлэлгэ, шанарай бүтээлэй үйлэнүүд, бөөгэй дуудал­ганууд, шэмэглэгдэhэн модонууд, нангин үйлэнүүдэй агы нүхэнүүд тодорхойгоор зураглагдаhан. Мүн лэ эндэ адууhан төөлэй үргэлтэй хомо­рой бүтээл тушаа hонирхолтойгоор бэшэгдэhэн мэдээниинь мүнөөнэй эрдэмтэд үндэрөөр сэгнэдэг.

Кутула гэhэн hууринда Джерими Куртин бөөгэй бүтээл үйлэдэхыень ажаглаhан тушаагаа иигэжэ бэшэhэн:

- Гэрэй газаа зогсоhон бөөе тойруулаад, 5-6 хүнэй эдеэтэй ба архитай табагууд табяатай. Бөө hүнэй архи дээшэнь үргөөд, уншалга дуудалгаяа түүрээбэ. Тэрэ түхэл мая­гаараашье, үйлэ хэрэгээрээшье ехэл жэгтэй гайхалтай байгаа. Түрүүшээр аалиханаар найгалзан, бөөлэжэ эхилээд, саашадаа бүхы бэеэрээ татагасан ябаба. Удаань халта тогтохо зуураа сэржэмээ үргөөд, бөөлэлгөө үргэлжэлүүлбэ. Саашадаа hүнэй эдеэ- гээ гэрэй хажуудахи hөөг бургааhад руу сүршэбэ. Һүүлдэнь хүнүүдэй нам­да ойлгуулhаар, бөө үбшэнтэниие эдэгээхын бүтээл үйлэдэжэ байгаа. «Онгонууд гэр бүлын ба нангин мүргэлэй газарнуудые эзэлдэг гадаа талын гээд илгардаг» гэжэ Дж.Куртин бэшэhэн.

Эсэгэ Малаан Тэнгэриhээ эхитэй

Эхирэд-Булагадай домогоор, га- зар дэлхэйе, одо мүшэдые, хүнүүдые болон хамаг амитадые бии болгоод, замбуулинай ёhо журам зохёожо, юртэмсын бурхадые зонхилогшо- доор табиhан Эсэгэ Малаан Тэн­гэри тушаа хэлэгдэнэ. Альбан шүдхэрнүүдтэй тэмсэн илагша Гэсэр хаан Эсэгэ Малаан Тэнгэриин хүбүүн гээд нэрлэгдэhэн.

Мүн лэ эндэ баруун-урда зүгтэ залардаг шубуудай бурхад, тэдэниие тахилгын бүтээлнүүд тушаа тодор­хойгоор бэшэгдэhэн. “Шубуудай бурхад соо гол hуури дун сагаан хун шубууд эзэлдэг” гэжэ тэмдэг- лэгдэнэ. Тус шубууд hайн хүнүүдые хамгаалан аршалдаг, ажаhуудалдань хамhалсадаг.

Урдын буряадууд жэлэй хоёр дахин шубуудай бурхадые хүндэлэн тахилгын бүтээлнүүдые гүйсэдхэдэг байhан заншалтай. Хабартаа – гүүнэй сэгээ, сай, шара будаа ба тамхи, харин намартаа хониной эрье үргэдэг hэн ха. Yшөө бурхадта зүбшөөлнүүдээрээ туhалдаг, юртэмсын журам сахигша, айхабтар сэсэн мэргэн Заряа Азарга тушаа дэлгэрэнгыгээр хэлэгдэнэ.

Италиин дархантай уулзалга

Кунта гэhэн нютагта Дж.Куртин гэнтэ hанагдаагүйгөөр Италиин дархантай уулзажа, аргагүй ехээр баярлаhан юм. Хэдэн арбаад хэлэнүүд дээрэ ядамаггүй яридаг Дж. Куртин итальян хэлые түрэл мэтээр ойлгодог байhан юм. Тиимэhээ түрэлтэйгөө уулзаһан мэтэ байгаа бшуу. Хаанаhаа, ямар аргаар холын, хүйтэн Сибириин буланда тэрэ үе сагта Италиин дархан ошожо байр­лааб гэжэ түүхын таабаряар үлэhэн.

Yшөө Дж.Куртин Һарюу тала нютагай үзэсхэлэнтэ байгаалиин энгэртэ оршоhон Алагуй гэжэ бу- ряад уг гарбалтанай Хүтэлбэриин эмхи Засагай зургаанда болоhон уул­залга тушаа иигэжэ дурсан бэшэhэн:

- Тэндэ бусалhан самовартай шэрээгэй саана 12-15 буряадууд hуугаад, намайе хүндэлэн угтажа бай­гаа hэн. Тэдэнэй оршуулагшань бүхы наhаараа бусахагүйгөөр сүлүүлжэ ошоhон ород хүн байгаа. Тэрэ ехэ эрдэм мэдэсэтэй, hонирхолтой, 45 наhанай бүhэтэй хүнэй нюурынь гүнзэгы уршалаануудаар хушаг­данхай, нюдэнүүдынь гунигаар дүүрэн. Арбан табан жэлэй турша­да сүлэлгэдэ байхадаа, зобоhон тулиhан, уй гашуудал эдлэhэн гэжэ эли. Һүүлдэнь ойлгоходомни, тэрэ сэрэгэй албанда ябахадаа, ахамад офицерые альгадаад, Сибирь руу сүлэлгэдэ эльгээгдэжэ хэhээгдэhэн юм.

Дж.Куртинай олон тоото дурсалга­нуудай дунда үшөө иимэ магтаалай үгэнүүд анхарал татадаг: “Оо, Сиби­риин сайн дабтагдашагүй хангалтай ба амтантайнь бэшэ ямаршье унда сасуулхаар бэшэ! Дэлхэй дээрэ эгээл амтатай – Сибириин Байгал шадархи сай!”.