​Сагаалган угтуулан

Сагаан hарамнай,

Сагаалгамнай морилхонь,

Сагаан хэшэгээ,

Сарюун зугаа дэлгээхэнь,

Хулгана жэлээ хүндэтэйгөөр үдэшэе,

Үхэр жэлээ

Хүндын ёhоор угтая!

Мүнөө сагта хүүгэдээ зүб мүрөөр хүмүүжүүлхын, бу­ряад хэлэеэ мартахагүйн тула эрдэмтэд, мэргэ­жэлтэд, багшанар, сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэд оролдожо, ёhо заншалаа hэргээжэ байhаниинь олондо эли. Энэ суглуулбари бу­ряад арадай шэнэ жэл болохо Сагаалган тухай сэдэбтэ, Сагаал­ганай һайндэртэ зорюулагдаа. Сагаалганаа яагаад угтахаб, бурханаа зүбөөр дэлгээхэ ёhо гу­рим, зүбшэлнүүд, ёохорой дуунууд, таабаринууд, оньһон үгэнүүд гэхэ мэтэ эндэ хэлэгдэхэ.

Эртэ урда сагhаа арадайнгаа аба­жа ябаhан алтан hургаал заршамуу дыень алдангүй, үеhөө үедэ дамжуулжа ябаа һаамнай һайн байгаа гэжэ hанагдана.

Сагаалган тухай булта һайн мэ­дэжэ байһан байха, тиигэбэшье сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэдэй, һургуулиин эхин шатын багшанарай сүлөө сагайнь бага дээрэhээ энэ суглуулбари туhатай, һуралсалай методическа хэрэгсэл болгохо гэжэ анхан сагта суглуулагдаһан мате­риал бэлэй. Теэд мүнөө һайндэрэй дүтэлхэдэ, эдэ мэтые хэрэглэхэ багша­нар байһан байха гээд толилбобди.

Эхэ түрэл хэлэеэ мартангүй хүгжөөжэ, ёhо заншалаа сахижа, нютаг ороноо суурхуулха хүүгэд үндыжэ ябаг лэ даа.

Сагаалганай түүхэhээ

Сагаалган эртэ урдын түүхэтэй ааб даа. Буряад зон оройдоол ган­са hайндэртэйбди гэлсэдэг hэн. Тэ­рэнь Сагаалган байhан. Тэрэниие яажа hайндэрлэдэг байhан тухай олон мэдээжэ эрдэмтэд, шэнжэ­лэгшэд бэшэhэн байдаг. Бүри эртэ урда сагта Сагаалган намартаа тэмдэглэгдэдэг байгаа. Энэмнай эдеэ хоо­лой элбэг, баян саг ха юм. Энэл үедэ бүхы амитан, тэрэ тоодо хүнүүдшье манай эндэхи ута, жабартай хүйтэн үбэлые дабахын тула эдеэ хоолоо нөөсэлдэг, бэлдэдэг гээшэ. Тиихэдэ хулганааншье хоолоо бэлдэжэ, ун­таха нойргүй хүдэлдэг, нөөсэлдэг гээшэ. Тиимэhээ арбан хоёр жэлэй түрүүшын жэлые ама сагаан хулга­на нээhэн байдаг. Тэрэшэлэн жэл бүхэн өөрын шэнжэтэй байдаг. Тэ­рэнь газар, уhан, гал, модон, түмэр гэжэ илгардаг. Мүн тэдэнь баhа үнгөөрөө илгардаг. Газар - шара, уhан - хара, гал - улаан, модон - хүхэ, түмэр - сагаан үнгэтэй байдаг. Тэрэ­шэлэн хатуу, зөөлэн гэжэ байха.

Удаань Сагаалган хабарай түрүүшын hарын шэнэдэ болгогдоо. Энэмнай мүнөөнэй февраль hара болоно. Энэ үедэ адуу мал түллэжэ, сагаан эдеэн элбэгжэдэг юм. Һүөөр хэгдэдэг эдеэе буряад зон сагаан эдеэн гэжэ нэрлэдэг. Сагаан эдеэн - эдеэнэй дээжэ. Тиимэhээ эндэhээ Сагаалган гэжэ нэрэтэй болоо. Монгол угсаа­тан сагаан үнгэ хүндэлдэг. Юуб гэ­хэдэ, энэмнай hайн hайхан юумэнэй, зол жаргалай, нэрэ хүндын hүлдэ гэжэ тоологдодог.

«Эдэ арбан хоёр жэл юундэ ами­тадай нэрээр нэрлэгдэнхэйб?» - гээд олон зон асуудаг. Урдань хэлсэдэгэй ёhоор, Будда бурханай бүхы амита­дые уриhан байгаашье hаань, эдэл амитад бурхантай уулзахаяа ерэhэн юм. Шухалань гэхэдэ, мүнөө хэлэгдэ­дэг жэлнүүдэй зангаар эдэ амитад­най hубарижа ерээ. Иигэжэл Будда бурхан амитан бүхэндэ нэгэ жэл үгэhэн гэлсэдэг.

Сагаалган хүн бүхэнэй нэгэ наhа нэмэhэнэй баяр, ажамидаралай hайн hайхан хэрэгүүдэй эхилхэ үдэр гэжэ тоологдоно. Тиимэhээ Сагаалганаа гүн сэдьхэлhээ хүндэлжэ угтадаг гу­римтайбди.

Сагаалганда бэлэдхэл

Сагаалганай эхилтэр гэртэхи, газаагуурхияа арилгадаг. Сагаалганай хоёр үдэр урда тээ, hарын 29-эй hүни, дасан бүхэндэ хурал ху­рагдадаг. Тиигээд дүгжүүбэ гаргажа, галдалган болодог.

Дүгжүүбэ гээшэ орой дээрээ хо­химой тархи шэмэгтэй 16 ехэ, бага сорнууд юм.

Сор - тэбхэр хабтагайда бүхэлэгдэhэн модон hаднаг.

Сагаан hарын шэнын нэгэнэй урда үдэрые бүтүүнэй үдэр гэдэг.

Бүтүүнэй үдэртэ:

- зон архи тамхи уухаяа нарилдаг;

- шууяа, хэрэлдээ гаргахагүй;

- хүүгэд эжытэеэ амтатай эдеэ хоол бэлдэлсэхэ;

- сагаан эдеэн табаг түхеэрэлсэхэ;

- гэр бүлөөрөө бүхэлеэр мяхаяа, буузаяа шанажа эдихэ.

Бурхайнайнгаа урда:

- бурханаа, тахилаа hэргээхэ. Бур­ханай тахил үдэр бүри hэргээгдэжэ байдаг гуримтай. Зүүн гар талаhаа эхилжэ, баруун тээшэнь тахилаа шэнэлдэг. Үдэшэлэн тахилаа сэбэр газарта үргэдэг ёhотой. Үргэхэдөө баруун талаhаа эхилжэ үргэдэг гээ­шэ. Тахил соо байhан аршаан ба зүйлнүүдээ үргөөд, сүгсэеэ арша­жа сэбэрлээд, уруунь харуулаад орхидог юм. Тэрэнэй хажуугаар сай, сэржэм, сагаан эдеэнэй дээжэ үргэгдэдэг. Сагаан эдеэ үргэхэдөө, бүхы хамаг амитад гэдэhээ бү үлдэг, харин һү үргэхэдөө, ангангүй ябаг гэhэн удхатай бшуу. Аршаан бо­лоод эдеэ хоолой зүйлнүүдые сүгсэ соо табидаг. Зула бадараадаг үндэр хүлтэй багашаг аягатай амhарта наhата гээшэ. Бурханай урда тэг дунда табигдадаг томо наhатые голто гэдэг. Айл бүхэн 3-4-5 тэлэг бурхантай байгша бэлэй. Тэлэг гээ­шэнь бүд дээрэ зураhан бурхануудые хэлэдэг юм.

- 5 үнгын хадаг дэлгээхэ (ёhо соонь: ногоон, улаан, сагаан, шара, хүхэ);

- эдеэнэй дээжэ – сагаан эдеэн та­баг, шанаhан бүүhэг табиха. Yшөө үбэлэй эхиндэ үүсэ хэхэдээ нари хэдэг байhан. Тэрэнь юуб? Yхэрэй үбсүүе ханшартайнь ехээр тай­ран абаад, тэрээн соогоо хабhа, hээр, зүрхэ, эльгэ, hэмжэ, хошхоног, гүзөөнэй дүрэ гэхэ мэтые хэжэ, тэрэ­нээ зохидоор орёогоод, хүргэдэг бай­гаа. Тэрэ нари гээшын үбсүүе абажа, hайса шанаад, хоёр газараар зурытар отолоод, бурханайнгаа урда табидаг hэн. Тэрэнь бүүhэг гэжэ нэрэтэй. Та­бяаша бүүhэгынь сагаа hарын хахад­латар тэндээ табяатай байха;

- зула бадарааха.

Бүтүүнэй үдэрэй үдэшэ зон Һама хуралда hуудаг. Балдан Һама – мори унаад ябадаг эгээл түргэн, хурдан, дары туhалдаг сахюусан. Сахюусан гэхэдээ, hахина гэhэн удхатай. Мори унаад, энэ түбиие нэгэ доро булты­ень эрьежэ үрдидэг. Һама бурханай эрьежэ ябахада, бодоогүй, унта­жа байhан хүн амиды зоной тоодо орохогүй.

Гэртээ үлэhэн зон:

- сагаан hарын шэнын нэгэнэй үдэр үүр сайгаагүй байхада бодоод, галаа түлижэ, сайгаа шанаха;

- зула бадарааха;

- амhарта соо сог гаргаад, газаа­гаа хүншүү табиха;

- арса, санзай ууюулжа, сагаан эдеэн табагаа арюудхаад, хүншүүдээ үргэжэ хайлуулха;

- сэржэмээ (hү, сай, хара сай, архи) баhал арюудхаад, үргэхэ ёhотой;

- гэрэйнгээ хубсаhаар бэшэ, харин сэбэр, hайн хубсаhаяа үмдөөд, сэбэр газарта хүншүү табиха, сэржэмээ үргэхэ.

Сагаалганай найр

Хүн зон ори ганса hайндэрнай болобо гэжэ бүхэли жэл соо хүхеэгүйгөө хүхидэг, бэе бэедээ ябал­сажа, амар мэндэеэ мэдэлсэдэг hэн. Айлда ороходоо, бурханда мүргэдэг hааб даа. Тиин юрыншье сагта хүн айлда ороходоо, бурхандань заабол мүргэдэг гуримтай байгаа ха юм. Тиин мүнөөнэй сагта энэ гурим мар­тагдаа гэхэдэ, алдуу болохогүй гэжэ hанагдана: зарим залуу айлнууд гэр­тээ бурханшье үгы байна бшуу. Айл­шад ерэхэдээ, гэр соо байhан зонтой бултантайнь золгохо ёhотой. Хүнүүд хадаг андалдажа золгодог байгаа.

Мэдээсэл.

Хадаг - хүндэтэй айлшанда баридаг торгон. Хадаг - сэдь­хэл ухаанай, эд зөөриин һүлдэ. Урда сагһаа хойшо табан үнгэтэ хадагуудые гэртээ хадагалхада, гарза хохидолгүй, амгалан тайбан саг түхөөгдэхэ юм. Мүнөөнэй сагта хадагай хажуугаар элдэбын бэлэгүүдые үгэлсэдэг болонхой.

Золгохо - буряад зоной уулзахадаа мэндэшэлдэг ёһо.

Золголгон - золгоходоо, хүл дээрээ байгаад, хоёр га­райнгаа альгые дээшэнь харуулжа, урагшань hарбайгаад, наhаараа дүү хүн аха хүнэйнгөө гарай сарбуу, тохоног дороhоо дүнгэн баридаг.

Хадаг

Хадаг, хадаг гээшэмнай

Хадата Түбэдhөө ерэhэн,

«Тэнгэри» гэhэн удхатай

Тон нангин юумэн даа.

Бурхан шажанай дэлгэрэн,

Буряад орондо залархада,

Бэлэгэй манлай бэлэг болон,

Хүндын дээдэ тэмдэг болон,

Хүн зоной дунда заншаал даа,

Хүнэй hүр hүлдэ үргэнэл даа.

Табан үнгын хадаг

Сэдьхэл, ухаан бодолой

Сэбэр hайниие гэршэлэн,

Эд бараан, зөөриин

Элбэг байлгые hүлдэлэн,

Табан үнгын хадаг

Айл бүхэндэ сахигдан,

Тайбан энхые түхөөнэл,

Һайн hайханиие үршөөнэл.

Ногоон хадаг

Ногоон үнгэтэй хадаг

Ногоон ургамал бэлгэлэн,

Үдэн үрэжэхэ, дэгжэхын,

Түлжэн арьбажаха, дэлгэр­хын,

Үндэр баян ургасын

Түгэс удхатай болонол.

Улаан хадаг

Улаан үнгэтэй хадаг

Гал дүлые бэлгэлэн,

Гуламтын галай залирангүй,

Гарбалhаа гарбалда дамжан,

Бадаран дэгжэхын хүсэлтэй

Бата бэхиин тэмдэг болонол.

Сагаан хадаг

Сагаан үнгэтэй хадаг

Эхын сагаан hүн мэтэ

Сэдьхэлтэ бодисадын ухаан,

Yлзы хэшэг, буян гэгдэжэ,

Арбан сагаан буяниие

Арьбажуулхын удха болонол.

Шара хадаг

Шара үнгэтэ хадаг

Шаргал нарые бэлгэлэн,

Шажан мүргэлэй дэгжэхын,

Бүхы мууе зайлуулхын,

Баршад гайhаа зайсахын

Бадарма тэмдэг болонол.

Хүхэ хадаг

Хүхэ үнгэтэй хадаг

Хүхэ тэнгэриие бэлгэлэн,

Энхэ тайбанай хүсэлтэй,

Эбтэй hайхан байдалай,

Дээдын удха шанартай

Дэмбэрэлтэ тэмдэг болонол.

Любовь ЦЫБЕНОВА бэлдэбэ