​Дүлэтэ жэлнүүдэй дурасхаал-дуунууд

Семён Суворовой зурагууд

Агууехэ Илалтын 75 жэлэй ойдо зорюулагдаһан хэмжээ ябуулганууд хорото үбшэнэй һүжэрэлгын шалтагаанаар үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэгдэбэгүй. Гэбэшье зарим зон урмаа хухарангүй, сүлжээ холбооной аргаар Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда хабаадагша эрэлхэг сэрэгшэдтэ зорюулһан шүлэгүүдые сээжээр уншана, Агуу Илалтада зорюулагдаһан дуунуудшье зэдэлнэ. Зүгөөр ород хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн дуунуудай оршуулга ехэнхи ушарта дайралдана. Сэхыень хэлэхэдэ, манай буряад арад алишье сагта дуугаа дуулажал ябаа. Жаргалтайшье, гунигтайшье дуунуудые. Дүлэтэ жэлнүүдэй хугасаада буряад арад шэн зориг гаргажа, Агуу Илалта шэрээлсээ. Энэ үедэ гүнзэгы удха шанартай дуунууд мүндэлжэл байгаа ха юм даа.

Агууехэ Илалтын 60 жэлэй ойдо зорюулжа, Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман 2005 ондо “Дүлэтэ жэлнүүдэй дурасхаал-дуунууд” гэһэн согсолбори хэблүүлһэн байна. Сэдьхэл хүдэлгэмэ зурагуудаар шэмэглэһэн барюубшатайхан энэ ном “Бэлиг” хэблэлдэ 500 хэһэгээр гаража, дары түргэн тарашоо. Энэ согсолбори Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, соёл ба гэгээрэлэй ажалай ветеран Ирина Мункина бэлдэһэн байна.

- Манай Хэжэнгэ нютагһаа аюулта энэ дайнда 2401 хүн Баруун фронт мордоо, 950-иинь бусаагүй... Дайнай ветерануудта, тоонто нютагаа бусаха аза талаангүй байһан Эхэ оронойнгоо түлөө ами наһаяа үгэһэн сэрэгшэдтэ мүнхэ дурасхаал болгон, мүн баһа мүхэшэгүй тэсэмгэй зоригоороо бэрхэшээлнүүдые дабан, асари ехэ илалта шэрээлсэһэн эхэнэрнүүдтэ, үбгэд хүгшэдтэ, үхибүүдтэ сэдьхэлдэнь гуниг түрүүлһэн арадай баялиг болохо дуунуудай ном бэлэг болгон баринабди, - гэжэ Ирина Санжимитыповна оролто үгэдэ бэшэһэн байна.

Энэ ном хэблэхэ хэрэгтэ педагогикын эрдэмэй кандидат, Буряад Уласай габьяата багша Ирина Дарижапова болон Хэжэнгэ нютагай дуушан Балдандоржо Рыбдылов хоёр ехэ туһалаа. Арад зонһоо олон дуунуудые бэшэжэ абаһан байха юм.

Мүнөө сагта эдэ дуунуудые олондо тараахадаа, буряад араднай, үхибүүднай буряад дуугаа дуулажа байг лэ даа гэжэ хүсэлтэй. Энэ номһоо дуунуудые доро дурадханабди.

Баруунхан Европо хүлгөөтэй байна, 

Буудалдаан боложо магадгүй даа. 

Буугайнь аюулай болошоод байбал, 

Баталсам гомдожо бү ябаарай, 

Бултанхан зоной хуби заяан. 

Сибириин Востогнай хүлгөөтэйл байна, 

Сэрэгынь боложо магадгүй даа. 

Сэрэгэйнь аюулай болошоод байбал,

Шэнэлсэм гомдожо бү ябаарай, 

Сүбэй сагай хуби заяан. 

Энэ дуу Ородой Адагай зон 1937- 1938 онуудаар дууладаг байгаа.

Алтанхан хуягтай автомадаа 

Арадаа үргэлжэ мордохомнай. 

Арьяатан дайсадаа даражархёод,

Амгалан жаргаха хубитайбди. 

Мүнгэнхэн хуягтай автомадаа 

Мүртөө үргэлжэ мордохомнай. 

Муухайхан дайсадаа даражархёод,

Мүнхэдөө жаргаха хубитайбди. 

*** 

Аажамхан Буряадһаа баруулжаа 

Агта мориндоо шэрүүлээд, 

Арбан долоотой наһандаа 

Армиин һургуулида мордобобди даа.

Байгал далайнгаа баруун-хойгуур

Бардамхан поезддоо шэрүүлээд, 

Балшар багахан наһандаа 

Баруун фронт мордобобди даа. 

*** 

Эмээл ногтым бэлдээд байгаарайгты,

Эмниг бороёо барихал байхаб даа. 

Эжы абам, хүлеэгээд байгаарайгты, 

Эрьеэд гэртээ ерэхэл байхаб даа. 

Хазаар тохомым бэлдээд байгаарайгты, 

Хаясан бороёо барихал байхаб даа. 

Ханилһан гансам, хүлеэгээд байгаарай, 

Харижал гэртээ бусахал байхаб даа.

*** 

Улаахан шэрэтэй паровознай

Уухилһаар Байгалаа тойробо аа гү? 

Ушарһан гансахан амарагни 

Уулзаагүй гомдолтой баруулба аа гү? 

Харахан шэрэтэй паровознай 

Ханхинаһаар Байгалаа тойробо аа гү?

Ханилһан гансахан амарагни 

Хахасан гомдолтой баруулба аа гү? 

Шэнэхэн шэрэтэй паровознай 

Шэнхинэһээр Байгалаа тойробо аа гү? 

Шэнэлһэн гансахан амарагни 

Сэдьхэлдээ гомдолтой баруулба аа гү?