​Зургаан хүбүүдhээнь нэгэниинь лэ бусаа

Омогорхол, гашуудал дүүрэн Агууехэ Илалтын 75 жэлэй ой тэмдэглэбэбди. Сагай ошохо бүри энэ аюулта дайнай шарханууд эдэгээшье һаа, бүтүүгээр яншажал байха: хороор соробхилһон дүлэндэнь айл бүхэн дайруулаа... 

Эхын зүрхэн хүлеэгээ

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилэмсээр, Мухар-Шэбэр аймагай Суулга һууринай Нима, Дулма Тудуповтанай дүрбэн хүбүүдынь – Бата-Мунко (1900), Ширип-Жалсан (1905), Гомбо (1907), Намжил (Гүрдэй) (1912) Нимаевууд болон хоёр ашань, ехэ хүбүүнэйнь хүбүүд - Даша-Дондок (1921), Осор (1926) Батомункуевууд хойно хойноһоо һубарилдан, фронт мордоһон юм. Дулма хүгшөө дайнай дүүрэһэншье хойно нютагайнгаа захада һандайбша дээрэ һуугаад, холын холые шэртэн, хайрата хүбүүдээ, һанаха һарбайха ашанараа хүлеэдэг байһан. Теэд дайсантай тэмсэлдэ бодоһон баатарнууд сооһоонь гансал Осор ашань амиды мэндэ бусаа һэн. Үхибүүдээ алдаһан эхын зүрхэнэй тэнсэлгүй үбшэниие, газар мүргүүлжэ унагааһан уйдхар гашуудалые ямаршье үгөөр ойлгуулхын аргагүй гэдэг. Сэдьхэлдэ багташагүйл даа. 

Эгээл түрүүн ехэ ашань, Бато-Мункын ууган хүбүүн - дайнай урда Уссурийскын ябаган сэрэгэй училищи дүүргэһэн Улаан Армиин офицер Даша-Дондок Нимаевич Батомункуев фронт мордоһон юм. Стрелково ротын командир 1942 оной декабрь һарада Ленинград хото хамгаалха үедөө Невскэ пятачок дээрэ ами наһаяа Эхэ оронойнгоо түлөө үгөө.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ветеран, Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин профессор Улзы-Жаргал Шойбонович Дондуков 2004 ондо “Бурятия” сониндомнай иигэжэ бэшэһэн байдаг:

“Нэгэ нютагай хадаа, Даша-Дондогые һайн мэдэхэ һэм. Суулгын долоон жэлэй һургуулиин һүүлээр педрабфак дүүргээд, Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин ород хэлэн болон уран зохёолой факультедэй оюутан болоһон. Ехэ бэлигтэй, ухаатай, эрдэм номтой хүн бэлэй. 3-дахи курсда һураха үедөө ород хэлэн дээрэ гоё шүлэгүүдые зохёогшо һэн. Нютагайнгаа малшадай яажа хамтын ажахыда оролсоһон тухайнь туужа бэшэһэн. Дээдэ һургуулиин хэлэ бэшэгэй доцентнүүд Антон Андреевич Хараев, Василий Абрамович Абрамов гэгшэд гар бэшэгтэйнь танилсажа, үндэр сэгнэлтэ үгэһэн гэжэ мэдэнэб”. 

Удаань Нимаевтанай дүрбэн хүбүүдэй ахань – Бато-Мунко ехэ хүбүүнэйнгээ хойноһоо фронт мордоод, танкистаар дайлалдаһан. 1943 оной октябрь һарада Смоленск хотын түлөө байлдаанда эрэлхэг баатараар алдалан унаа. Улаан Одоной хоёр орденоор, “Шэн зоригой түлөө” медаляар шагнагдаһан.

Удангүй гурбан хүбүүдынь хойно хойноһоо һубарилдаа. Намжил Ширип-Жалсан хоёр Сибириин полкнуудай бүридэлдэ Москва хото шадархи байлдаануудта хабаадаһан. 1942 оной февраль соо Малоярославец хото сүлөөлхэ үедөө хоюулан баатар үхэлөөр унаа. Энээн тухай “Книга памяти” номой 2-дохи боти гэршэлнэ. Дайнай урда тээ Мухар-Шэбэр аймагай сурхарбаануудта буряад барилдаагаар нэгэнтэ бэшэ абарга боложо суурхаһан Гомбо 103-дахи гвардейскэ стрелково дивизиин тагнуулшан байһан. 1944 ондо Белоруссиин Брест хото сүлөөлхэ байлдаанда наһа бараа. Улаан Одоной, III шатын Алдар Солын орденуудаар, “Шэн зоригой түлөө” медаляар шагнагдаһан. 

Эгээл һүүлдэ Нимаевтанай бага ашань, Бато-Мункын одхон хүбүүн Осор Нимаевич Батомункуев 1944 ондо сэрэгтэ татагдаад, гүрэнэйнгөө Зүүн зүгтэ алба хааһан, Японтой дайнда хабаадаһан. Сержант, сэрэгэй отделениин командир “Эсэгын дайнай” орденоор, “Дайшалхы габьяагай түлөө”, “Япониие илаһанай түлөө” медальнуудаар шагнагдаһан. 1950 ондо сэрэгэй албанһаа бусахадань, бүхы нютагаархидынь Нимаевууд сооһоо ори гансаараа амиды мэндэ үлэхэ заяатай байһан баатарые нюдэнһөө нулимса гүйлгэн угтаа бэлэй. 

Осор Нимаевич Батомункуев суг дайлалдаһан нүхэдтэеэ Манжуурта. 1945 он

Түдэб бөөгэй хэлэһэн үзэл

Нимаевтанай угта хүнүүдые аргалдаг, хуби заяаень харадаг бэлигээрээ Түгнын талада суурхаһан Түдэб бөө байһан юм. Тэрэ үшөө 1930 ондо “Эхэ ороной шамбалын дайн” болохо, Нимаевтанай бүхы бүһэтэйшүүл фронт мордоод, булта шахуу байлдаанай газарта үлэхэ гэжэ хэлэһэн гэдэг. Энээн тухай дайнай ветеран, Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшэ байһан Дондок Гуржапов нютагаархидтаа хөөрэһэн байна. Тиин хориин 11 эсэгын харгана угай ажалша бэрхэ, зориг түгэлдэр, сэхэ харашагүй сэбэр, багжагар томо 5 баатар хүбүүд Эхэ ороноо үнэн сэхээр хамгаалжа, Агуу Илалтын түлөө ами наһаяа үгөө. 

Суулгын “Шумахер” 

Амиды мэндэ бусаха заяатай байһан Осор Нимаевич Батомункуев Суулгын һургуулиин һүүлээр фабрика-заводой һургуули дүүргээд, Улаан-Үдэ хотодо Судостроительна заводто хүдэлжэ байһанаа Зүүн фронт руу эльгээгдээ һэн. Дайнай һүүлээр “Суулгын” совхоздо бүхы наһаараа хүдэлөө: сельсоведэй секретаряар, түрүүлэгшээр, совхозойнгоо хүдэлмэришэдэй комитедэй түрүүлэгшээр... 

Ажалай Улаан Тугай, “Хүндэлэлэй тэмдэг” орденуудаар, “Ажалай амжалтын түлөө” медаляар шагнагдаһан. Наһанайнгаа нүхэртэй – Буряадай габьяата багша, Суулгын һургуулиин захирал байһан Надежда Иосифовна Тапханаеватай гурбан хүбүүдые, хоёр басагадые үндылгөө. Мүнөө олон тоото үри һадаһадынь гэр бүлынгөө Илалтын сэрэгшэдэй нангин дурасхаал хүндэлэн, жэл бүхэндэ Москва, Казань, Улаан-Үдэ хотонуудта “Мүнхын жагсаалда” хабаададаг юм. 

Осор Нимаевич нютагайнгаа зоной дунда ехэ хүндэтэй байһан, хари гэртээ харитараа хүл хүнгэн, ухаан һонор зандаа ябаһан. Илангаяа залуушуулые залуу гэжэ голонгүй, түмэр хүлэгөө унаад лэ, тэдэниие агнууридашье, бусад хэрэгүүдээршье дахуулжа, нилээд урагша-хойшоо гүйлгэһэн. Залуу нүхэдынь даруу зантай, сагаан һайхан сэдьхэлтэй аха захатаниие хүндэлжэ, “манай Шумахер” гэжэ нэрлэдэг бэлэй... 

“Майн 9 – намда онсо һайндэр: эсэгэеэ, нагасаяа, үбгэн абанараа үгылэн, амгалан байдалыемнай хамгаалһанайнь түлөө баяр баясхаланаа мэдүүлэн, эрэлхэг зоригоорнь омогорхон, мүнхэ дурасхаалыень хүндэлэн ёһолдогби”, - гэжэ Осор Нимаевичай одхон хүбүүн, “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай ахамад дизайнер, табан хүүгэдэй аба Аркадий Осорович Батомункуев хэлээ һэн.