837
Энэ дайнай үеын борохон дэбтэр. Минии абга Раднабазар Жамбалдоржиевай дурасхаалай дэбтэр. Дайн тухай бэшэһэниинь залуу үетэниие хүмүүжүүлгэдэ ехэ хэрэгтэй. Энэ дэбтэртэй танилсахадаа, үбгэ эсэгэнэрэйнгээ хари холын газарнуудаар үхэлтэ дайн соо манай ерээдүйе яагаад хамгаалжа ябаhыень дахин-дахин сэгнэнэ бэзэ.
Раднабазар Жамбалдоржиев
Зохёолой үндэһэн болоо
Энэ борохон дэбтэрэй олдоhон түүхэ ехэ hонирхолтой. Манай бүлэдэ 2010 ондо бии болоhон. Харин бүри урид, 1994 ондо «Буряад үнэн» сониндо Хориин Амгаланта нютагай хүбүүн Раднабазар Жамбалдоржиевай бэшэhэн дэбтэр олдобо гэжэ мэдээсэл ябаһан юм. Буряадай мэдээжэ ирагуу найрагша Цырен-Дулма Дондокова иигэжэ бэшээ бэлэй: «Би Раднабазарые фото-зураг дээрэhээ харахаhаа бэшэ хаража үзөөгүйб. Харин минии нүхэр Цыбикжаб Бобоевич Цыдендамбаев экспедицидэ ябахадаа, Раднабазартай уулзаhан байна. Тиихэдээ тэрэ энэ «Борохон дэбтэрээ» үгэhэн юм. Гэртээ бусахадаа, нүхэрни энэ дэбтэр намда hарбайжа, «Энэ юумэн болохо гү даа, харыш даа», - гээ. Лата хэлээр бэшээтэй, түбhэн хүнэй ойлгохоор бэшэ байхадань, шкаф руу хэжэрхиhэн байhанаа, 1985 ондо гаргажа, зүрхэ сэдьхэлдээ ехэл хүндэ бодол түрүүлээб. Тэрэ үедэ Раднабазаршье, нүхэрнишье мордошоhон байхадань, энэ дэбтэрыень заатагүй юумэн болгохо гэжэ шиидээд, 1995 ондо удхыень хубилгангүй, «Ногоохон отог» гэжэ туужа Раднабазар Жамбалдоржиевай дурасхаалда бэшэhэн байнаб». Хожомынь Цырен-Дулма Дондокова Амгаланта нютагhаа гарбалтай Дамба Дампилович Дондоковто энэ дэбтэр барюулхадаа, түрэлхидтэнь үгөөрэй гэжэ захиһан ха. Тэрэ үедэ Дамба Дампилович Хориин аймагай нютагаархидай эблэлые толгойлжо байгаа.
«Ногоохон отог» гэжэ туужын хэблэгдэhэнэй hүүлдэ манай түрэлхид Цырен-Дулма Дондоковае Раднабазарай тоонто Амгаланта нютагтань урижа, hургуулида уулзалга үнгэргөө, үхибүүд туужаhаа хэhэг харуулhан байна. Энэ дэбтэр Дамба Дампилович гансата түрэлхидтэнь, маанадта үгөөгүй, харин лата хэлэнhээ ород хэлэндэ оршуулжа, «Студёный ветерок Амгаланты» гэжэ статья сониндо 2005 ондо хэблүүлhэн. Тиигэhэнэйнгээ удаа намда 2010 ондо үгэhэн байна. Энэ дэбтэрынь мүнөө сагта маанадта аргагүй сэнтэй гээшэ, нангинаар хадагалагдажа байдаг.
Түүхэ үгүүлһэн тэмдэглэлнүүд
Дэбтэрэй герой, минии абга, танкист, гвардиин сержант Раднабазар Жамбалдоржиев, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда 1942 оной февралиин 25-hаа 1945 он хүрэтэр хабаадаhан. Украинада, Львов шадар дайлалдажа ябатараа, гараа ехээр шархатажа аргалуулаад, нютагаа бусаhан юм.
Энэ дэбтэр соо олон түхэлэй тэмдэглэлнүүд бии: фронт орожо ябахаhаа хойшо үзэhэн хараhан байлдаанууд тухай, hанаанда ороhон бодолнууд, Уралhаа ерэhэн басаганай бэшэг, фотозурагууд гэхэ мэтэ. Харин ехэнхи хубинь дайн тухай бэшээтэй. Аюулта дайнай газарта ябахадаа, бэшэhэн тэмдэглэлнүүдни бү хосорог, хожом хойнодоо арадтамни ашатай, хэрэгтэй байха гэжэ сэдьхэжэ ябаhыень энэ дэбтэр лаб гэршэлнэ.
Раднабазар абгын дайнай үе тухай өөрынь дэбтэрһээнь хөөрэжэ үгэхэм.
Раднабазар Жамбалдоржиев гэр бүлэтэеэ
Раднабазар 1923 оной майн 9-дэ Хориин аймагай Амгаланта нютагай Дархи гэжэ газарта түрэhэн байна. Дулсан эжынь олон жэлдэ колхоздоо һаалишанаар хүдэлһэн. 1937 ондо Ашангын hургуулиин 4-дэхи класста hуража байхадань, хүгшэн эжынь наһа бараһан юм. 10 хоноод байхадань, түрэhэн эжынь Дулсан Ара-Хүрбын модо бэлэдхэлдэ колхозhоо эльгээгдэhэн аад, модондо сохюулжа, наhа бараа hэн. Тиигэжэ Раднабазар Нима нагасатаяа, Ханда нагаса абгайтаяа байдаг болоо. Ханда нагаса абгайнь минии хүгшэн эжы болоно.
1938 ондо Булаг гэжэ ород hууринда эхин hургуули дүүргээд, Хориин hургуулиин 5-дахи класста оробо. Удангүй юумэнэй хоморhоо боложо, hуража ядаhандаа hургуулияа орхибо. Агнаха ехэ дуратай байгаа. 1941 оной үбэл Хориин МТСтэ мөөрэтэ трактор заhабарилаа. «Тракторай заhабари колхоз дээрээ хэжэ байhанаа, 1942 оной февралиин 25-да сэрэгэй албанда абтааб», - гэжэ бэшэнэ.
Улаан-Үдэ ерэжэ, 190-дэхи складта хахад һара тухай хүдэлөөд, мартын 20-доор Шэтэ можын Сүүгэл дасан шадар 197-дохи запасай полкдо байһанаа, 77-дохи разъезддэ 4 һара һураад, Омск хото ябуулагдажа, тэндэ Т-34 түхэлэй совет танк шудалжа, һургуули хээ. Сентябриин хахад багаар Нижний Тагил буужа, тэрэ танк хэдэг зоводто хоёр hара соо практика гараа. Октябриин 10-даар Москва шадар оршодог Ногинск дээрэ нэгэ hарын туршада сэрэгэй бэлэдхэл хээ.
Тиигээд 4 хүн экипаж боложо, шэнэ танк тушаажа абаа. Экипажынь иимэ hэн: жолоодогшомеханик Сергеев, радист Орлов, машинын командир Розинталь, буугай командир Жамбалдоржиев. Ноябриин 9-дэ захиралта абажа, һүниин 12 сагта Самара город шэглэн гараа.
Саашадаа Туркестан, Ташкент, Ашхабад, Красноводск гэhэн городуудаар гаража, Каспиин далай дээгүүр тамараад, Баку городто буугаа. Тэндэhээ техникэеэ вагондо ашаад, Махачкала станци хүрэhэн бэеэрээ саашаа Моздок шэглэн, танкдаа hуужа, фронт тээшэ ябаа.
Лариса Ванжиловагай дурадхааһан гэрэл зурагууд
Лариса ВАНЖИЛОВА, Хориин 1-дэхи һургуулиин багша
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).
