1029
1966 ондо Буряад Уласай Үндэhэтэнэй 1-дэхи hургуули-интернадай дэргэдэ музей байгуулагдаһан юм. Музейн ударидагшаар түүхын багша Валентина Игнатовна Иванова томилогдожо, hурагшадтай ехэхэн ажал ябуулжа эхилээ hэн.
1973 онhоо хойшо В.И. Иванова ба Д.О. Зандановагай ударидалга доро hурагшад бэдэрэлгын, шэнжэлэлгын ажалнуудые ябуулдаг байhан. Бэдэрэлгын ажалай дүнгүүдээр «Буряадай мүнхэ дурасхаалай номой» 8-дахи ботидо ороhон 97-дохи буудалгын дивизиин түүхэ hурагшадай ба багшанарай хүсөөр шэнжэлэгдэжэ, Эсэгын дайнда сэрэгшэдэй дайлалдаhан ябадалынь, дүрэ зурагуудынь, дайнhаа ерэhэн бэшэгүүдынь нэгэ доро суглуулагдажа ниитэлүүлэгдээ юм. Агуу Илалтын 75 жэлэй ойн баярта дашарамдуулан, лицей-интернадай багшанарай ба hурагшадай суглуулhан 97- дохи буудалгын дивизиин (97/83 гвардейская Краснознамённая ордена Суворова 2-й степени Городокская стрелковая дивизия) түүхэ дурадханабди.
1941 оной декабриин 19-дэ Улаан-Yдэ хотын дэргэдэ А.А. Щенниковагай ударидалга доро 97- дохи буудалгын (стрелковая) дивизи байгуулагдаба. Һайшаалтайнь юуб гэхэдэ, хахадhаа үлүүниинь Буряад Уласай эрхэтэн зонhоо бүридэhэн байгаа, үшөө тиихэдэ Алтайһаа, Уралhаа, Эрхүү ба Шэтэ можонуудhаа сэрэгшэд бүридэлдэнь ороо юм. 69-дэхи, 136- дахи, 233-дахи буудалгын, 41-дэхи артиллерийскэ полкнууд, 139-дэхи минээр буудадаг буутай ба 87- дохи танкда эсэргүүсэлгын тусгаар дивизионууд, 80-дахи санын, 32- дохи сапёрно, хэлхеэ холбооной, эмнэлгын ба санитарна батальонууд, мүн тиихэдэ 66-дахи тагнуулай рото болон бусад дивизиин бүридэлдэ орожо, Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа шармайба.
1942 оной мартын 5-да энэ дивизи генерал-лейтенант Константин Рокоссовскиин 16- дахи сэрэгэй бүридэлдэ орожо, Смоленск можын Сухиничи хотын хажууда анха түрүүшын байлдаанда хабаадаба. Агууехэ дайнда фашис эзэмдэгшэдтэй дайлалдажа, улаан сэрэгшэдэй хабарай, зунай, болон үбэлэй добтололгын ябуулгануудта ехэ амжалтатай хабаадаhанайнгаа түлөө 1943 оной апрелиин 16-да 97-дохи буудалгын дивизи 83-дахи гвардейскэ буудалгын дивизи гэhэн шэнэ нэрэтэй болобо. Дайн иигээд дүүрээ бэшэ.
Саашадаа 1943 оной июль hарада 83-дахи гвардейскэ буудалгын дивизи генерал-лейтенант И.Х. Баграмянай 11-дэхи гвардейскэ сэрэгтэй хамтаржа дайлалдаба. 35 үдэрэй туршада унаhан малгайгаа абангүй дайлалдажа, дайсадые 130 модо тухай гэдэргэнь туужа, Орёл хотые дайсанhаа сүлөөлбэ. 1943 оной октябрь hарада Балтика шадар дивизиин 1-дэхи нюур талын хубида орожо, немец сэрэгшэдэй урда талын Невеля хото хамгаалгын сүмэ сохилгондо хабаадаба. Эндэ дивизи үшөө нэгэ ехэхэн шанда - Дайшалхы Улаан Тугай ордендо хүртэбэ.
1975 он. Ленинград хотодо дивизиин ветеран Н.И.Садиковтай интернатhургуулиин hурагшад уулзаа
1943 оной декабриин 21-дэ Белоруссиин 3-дугаар нюур талын дайнай бүридэлдэ орожо, Витебск можын Городок хотые сүлөөлжэ, «Городокская» гэhэн хүндэтэ нэрэтэй болобо. Шанга тулалдаануудта хабаадажа, баатаршалга гаргабашье, бүри хүндэ байлдаанууд урдань байгаа. 1944 оной июлиин 1-дэ дивизи Березна гэhэн мүрэниие гаталжа, Борисов хотые дайсанhаа абараа. Энэ ехэ тулалдаа илаhанай түлөө дивизи Суворовой II шатын ордендо хүртэбэ.
Суворовой ордендо хүртэhэн сэрэгшэд хамсыгаа шаман, дайгаа үргэлжэлүүлбэ. Фашис дайсадай үсэд эсэргүүсэлгые дабажа, 1944 оной октябриин 18-да дивизиин хахадынь шангаар бэхижүүлэгдэhэн хамгаалгые бута сохижо, урда Пруссида добтолбо гээшэ. 1945 ондо дивизиин үрөөһэн хубинь Кенигсберг хото-хэрэмые хүреэлэн абалгада хабаадажа, апрелиин 25-да Земландск гэhэн олтирог дээрэхи фашис дайсадай hүүлшын тулга болохо хамгаалгын Пиллау хэрэмые бута сохижо, бажуун абаа.
Дивизиин полковник И.Ф. Томилин өөрынгөө бэдэрэлгын бэшэг соогоо сэгнэшэгүй мэдээнүүдые дурадхана: «…Дайнай нюур талада 1144 үдэрэй турша соо 97-дохи / 83-дахи Гвардейскэ Суворовой II шатын ба Улаан Тугай орденуудтай болон Городокско буудалгын дивизи 1280 модо алхалжа, 1265 хүдөө нютаг, 15 хото дайсанhаа сүлөөлжэ абараа. 50 гаран самолёт, 270 танк, 1257 буу, гранатомёт, сэрэгэй зэмсэг буляан абажа, хюдажа хаяа гээшэ. 83-дахи гвардейскэ буудалгын дивизиин сэрэгшэд, сержантнууд болон офицернүүд 17830 медаль ба орденоор шагнагданхай, эгээл эрхим 10 гвардеец «Совет гүрэнэй Герой» гэhэн нэрэ хүндэдэ хүртөө юм». Тэдэнэй нэгэн - Буряад Уласай Загарай аймагай МухарТала нютагhаа гарбалтай Никифор Самсонович Афанасьев болоно.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай нюур талада амжалтатай дайлалдаһанайнгаа түлөө 83-дахи гвардейскэ буудалгын дивизи Совет гүрэнэй толгойлогшо Иосиф Сталинай баярай тэмдэгээр 7 дахин урмашуулагдажа, Москва хотодо 83-дахи гвардейскэ дивизидэ зорюулагдаhан салют 7 дахин табигдаһан байна. Иигэжэ Улаан-Yдэ хотодо байгуулагдаhан 97-дохи дивизиин Буряад Уласай сэрэгшэд баатаршалга гаргажа, түрэл hайхан нютагаа сурхуулаа юм.
Һургуулиин музейһээ абтаһан гэрэл зурагууд
Валентина ДАШИЕВА, ЭЛШЭТЭМЭ Оюун
