1191
«Байгал – байгаалиин сэгнэшэгүй уран бүтээл мүн» гэжэ агууехэ гидротехник, академик Винтерэй хэлэһэн үгэнүүд ой ухаанһаам нэгэтэшье гарадаггүй. Энэ тодорхойлолой гүн удхые дахинаа шэнээр ойлгохын тула хирэ-хирэ болоод лэ, аяншалгануудта гаража, Байгалтай, тэрэниие хүреэлһэн hүp жабхаланта хадануудтай, уужам сэлгеэн талануудтай үнэн сэдьхэлэй хөөрэлдөө ябуулдагби.
Фёдор СОРОКИН
Энэ удаа Байгал-Сэлэнгын техучастогай «А.А.Жданов» гэһэн теплоходто һуулсажа, Байгалые тойроод, олон үдэрөөр тамаралсахаар зэһэн гаралсабаб. Нэн түрүүн техучастогай хүдэлмэришэдэй гол зорилгонууд тухай хэдэн үгөөр хэлэлтэй. Тэдэнэр гол, мүрэнүүдэй мүльһэн хушалтаһаа сүлөөрхэтэй сасуу арадай ажахыда ашаа шэрэдэг, мүн пассажирска судна, теплоходуудта yһан дээгүүр ябаха замыень заажа үгэдэг, хайр элһэтэй, хүмэг шулуутай газарнуудта һэргылэмжын тэмдэгүүдые тодходог. Тиигэжэ эдэнэй оролдолгоор уһан замшад хэзээдэшье аюулгүй, найдамтайгаар урагшаа дабшаха аргатай.
– Өөрынгөө һанаанда тагнуулшад гээшэбди. Бэрхэшээлнүүдшье яһала ушардаг. Обоо хүбөө мүльһэн соогууршье, һалхи шуурганайшье үедэ ажал хүдэлмэриеэ таһалдуулaнгүй, тусхай тэмдэгүүдые, маягуудые һуури һууридань тодхожо, уһан замые дахинаа шалгажа үзэдэгбди. Бүри январь һарын янгинама хүйтэнэй эзэрхэжэ байхада, бурзан сагаан айсберг мэтэ болоһон теплоходнай Байгалһаа бусадаг, – гэжэ теплоходой капитан Б.И.Кузнецов хөөрэнэ.
Тэрэ мастер-механигуудтаа, матросуудтаа үгэһэн даабари бүхэнэйнгөө хэр дүүргэгдэһые ехэл анхаралтайгаар хинан шалгана. «Мүнөөгөөр далаймнай нилээд номгон, түбшэн байна бшуу. Яатараа һанаата болоһон хэбэртэйб» гэжэ бодохо зуурам, бүри холоһоо дабхаряатан сагаалхиһан долгинууд бии боложо, ман тээшэ дүтэлхэ бүреэ хүйтэн һэбшээнэй амисхаал шангадуулан ерэбэ. Уданшьегүй үндэр солгёон долгинуудай хүүеһэн абяан соогуур хажуудахи хүнэйнгөө хөөрөөе арай дууламаар болоо һэн.
– Иимэл даа, Байгалнай, һэримжэгүй, һулашаг хүнүүдтэ дурагүй юм. Уһаниинь гэжэ... Доошоо оёортоо хүрэтэр шэл мэтэ һаруулхан. Долгиндонь умбаад, тамарһайб гэхээр. Гэбэшье иимэ зүрхэтэйшүүл тон үсөөн ушардаг ёһотой. Юуб гэхэдэ, Байгалай түүхэ ухашалаад үзөө һaa, эндэ шэнгэһэн корабльһаа гү, али суднаһаа нэгэшье хүн эрье хүрэтэр тамаржа, ами наһаяа абаржа шадаагүй юм. Зунай ааяма халуунай үедэ далайн yһан хаа-яа 15 градус хүрэтэр дулаасадаг бшуу. Нэгэ бодото баримтын ёһоор, 1911 ондо Горемыка гэһэн загаһашадай тосхон шадархи эрьеһээ оройдоол 100 метрэй зайда 300 пассажиртай тамаржа ябаһан «Святой Иаков» гэһэн пароход уһанда шэнгэшэһэн юм. Теэд тэндэһээ нэгэшье хүн тамаржа амиды гараагүй, – гээд, штурман Юрий Берсанов хөөрэлдөөндэ оролсоно.
Һалхинһаа хороод, эндэ дүтэ оршоһон Листвянка гэһэн посёлогые дурамбайгаар хараха зуураа, ородой уран зохёолшо А.П.Чехов энээхэн һууриниие Ялтатай жэшэһэн юм гээд һанабаб. Холо ойгуур, хилын саагууршье суутай болоһон Лимнологическа институдай саб сагаан байшангууд наранда сонхынгоо ялагар шэл толотуулна.
Эндэһээ тээ саашаа дошхон түргэнөөр долгилһон Ангаp мүрэн... Байгалтай харилсаатай нэгэшье гол мүрэн тухай иимэ олон үльгэр домог зохёогдоогүй юм. Нэгэн соонь иигэжэ хэлэгдэдэг: «Буурал сагаан Байгал олон басагадтай һэн. Тэдэнэр бултадаа ажалша бэрхэ нигүүлэсхы урин сэдьхэлтэй тула эсэгэдээ урасхал долгитоёо суг элбэг баян бэлэгүүдые асардаг бэлэй. Гэбэшье, нэгэл үринь – Ангар дүүхэй зөөри зөөшэдэ холшор байһан тула, эгэшэ дүүнэрэйнгээ суглуулһан бүхы баялигые хайра гамгүй ондоо тээшэнь урадхуулан туужархидаг һэн. Нэгэтэ һүни тэрэ эсэгынгээ уужам ехэ ордонһoo тэрьедэжэ, сэбэр һайхан Енисей хүбүүнтэй хуби заяагаа холбоһон юм. Нойрһоо һэрин сасуу иимэ мэдээсэл дуулаһан Байгал хойноһоонь томо гэгшын шулуу aһан шадалаараа шэдэжэрхиһэн гэхэ...».
Энэ домог өөрын үндэһэ удхатай гэжэ һанагдана. Агуу далайн бии болоһон тухай бодомжолходо, эгээл эндэ, Листвянка шадархи булан тохойдо Байгалай уһан элбэг дэлбэгээр сугларжа, ямаршье хаалта сүмэлхөөр хүсэн болоод байгаа. Нэгэ дахин шуурганай шуухиран һалхилхада, далайса ехэтэй долгинууд оршон тойронхи залгалаа хабсагайта хадануудые соо һэтэлэн, Ангар мүрэн бии болоһон. Байгалай «уур дундаа шэдэжэрхиһэн» шулуунай бархайн харлахые харанаб. Энэ шулуун дээрэ онгонуудай һүнэһэ һүлдэ байрладаг гэжэ лама, бөөнэр һүзэгтэнэй ухаан бодолые төөрюулдэг байһан. Ямар нэгэн гашуудалай болоо һaa, һүзэгтэйшүүл онгосонуудта һуужа, «нангин» шулуунда мүргэжэ, абарал гуйжа, үргэл үргэдэг һэн. Гэхэтэй хамта гэмтэ ябадал гapгaһан гү, али ухаагаа муудажа хиирэһэн заримашуулые эндэ асардаг байһан юм. Түрүүшынхидынь уршагта ябадалаа хөөрэхэ баатай болодог, нүгөөдүүлэйнь һонор ухаан бодолые тэхэрюулхээр мүргэл хэгдэдэг һэн. Шажан шүтэлэй хуурмаг һургаалай хойшогүй һүнэбэшье, «бөөгэй шулуун» урдын мунхаг сагай үйлэ ушарнууд тухай дуугайxaн лэ һануулжал байhaap...
Ангарай зүүн эрьедэ түмэр аркатай Байгал порт бии. Хэзээб даа эндэ Зүүн Сибириин түмэр зам дүүрэжэ, паромоор yһa гаталалга эхилдэг һэн. 1900 оной январь һарада 27 вагон, 2500 пассажир, 250 морин паром дээрэ ашагдажа, Мысовой, Танхой тээшэ зорёо һэн. Эндэһээ сааша түмэр зам үргэлжэлдэг байһан. Метр шахуу зузаан мүльһэ шуу сохёод, часай туршада 20 модоной зайе гаталан тамарһан юрэ бусын энэ түхеэрэлгые гайхашаан хараһан хүнүүд олон байгаа. Байгалые тойруулан, 39 тоннельтэй түмэр замай баригдаһанайшье удаа тус паром хүн зондо алба хэһээр һэн. Гэбэшье хүнэй ухаан бодолой гайхамшаг үрэ дүн гэгдэһэн энэ паром граждан дайнай үедэ галдагдан хосорһон юм. Уданшьегүй суднамнай Байгалай баруун эрье шадараар хойто зүг баримталан саашалба. Листвянкын үзэмжэтэ һайхан үзэгдэл – нарһа, шэнэһээр бүрхөөгдэһэн шэлэнүүд һубарижа, хабсагайнуудай шобхогор оройнууд далайн номин хүхэ уһанда тэрэ хэбээрээ харагдана. Байгалнай хүсэ шадалыемнай, зоригыемнай туршаха гэһэндэл, долгинуудаа бүри эршэмтэйгээр мухарюулан, дороһоо, оёорһоо һанаа алдан, хүндөөр амисхаалжа байгаа һэн.
*** Мэлмэн хүхэ долгидой миралзаһан хашарһан
Мянган, мянган жэлнүүдэй зүүдэн мэтэ һайхан лэ.
(Д. Улзытуевай «Байгалай дүрбэн һалхин» гэһэн шүлэгүүдэй циклһээ).
Уран зохёолдо ульһагүйхэншье хүниие дуушан болгохо, уянгата аялгада һожоргүйшье хүниие хүгжэмшэн болгохо шэдитэй гээд һанадагби. Юуб гэхэдэ, аажам урасхалта уһыень удаан хаража зогсоходоо, уxaaн бодолдом уран шүлэгшын бэшэһэн мүрнүүд заатагүй зэдэлдэг: «Байгаа түбиин зэндэмэни, хэшэг, заяата нюдэн. Байгал далаймни!»…
Гэхэһээ уламжалан, сэдьхэлэйнгээ ульһые аали намдуулан, урид эхилһэн хөөрөөгөө үргэлжэлүүлэе. Сэнхир долгиндо үлгыдүүлэн, сэхэ хойшоо тамаржа ябаһан «А.А.Жданов» гэһэн корабльнай хэмжээгээрээ нилээд томо — утаашаа 35 метр, 6 метр үргэнтэй ба хүсэ ехэтэй двигательтэйшье һaa, экипажынь оройдоол 7 хүнһөө, тодорхойлбол, капитан, механик, штурман, кок ба гурбан рулевойһоо бүридэдэг юм. Үдэрынь, наранай хурса гэрэлээрээ далайн нюрууе жэгнэн дулаасуулха үедэ, экипажай гэшүүд судна, теплоходуудта харгы зам зааһан маягуудые заһабарилдаг гү, али хуушарһан гэрэлнүүдыень һэлгэн тодходог. Мүн һүниндөөшье сагаа гээжэ байнгүй, ажалайнгаа шэнэ газар тээшэ шэглэдэг.
Эдэнэрэй хүдэлмэриингөө асуудалнуудые зүбшэн хэлсэжэ байха үедэ суднамнай Песчаная гэһэн булан тохой хүрэжэ ерэбэ. Эндэхи үзэгдэлые юрын үгөөр дамжуулашагүй шэнги үзэсхэлэн даа. Заяанай өөрсэ байгуулалгатай, дүхэриглэмэл дүрсэтэй эрьеын хоёр хажуугаар онтохоной орон соохи мэтэ орьёл хабсагайнууд орбогор оройнуудаа шохойлгонхой. Бага ба Ехэ Koлoкольно гэжэ нэрлэгдэһэн эдэ хабсагайнууд дээрэ шэдитэ ордон, дунда зуун жэлнүүдэй үеын хэрэм, агы нүхэн, үндэр өөдэ дүүлиһэн бахананууд бии хэбэртэй шэнгеэр һанагдана. Уһанай захада барагар хара, һүрөөтэй шарайтай Будда хабсагай хүндэ шулуун ашаагаа даажа ядаһандал бүгтынэ. Анхан сагта хүн зоной һүзэг түрүүлдэг байһан энэ хабсагайе саг үргэлжэ наманшалжа һууһан даяанша үбгэнтэй жэшэмээр.
1980 оной сентябрь-октябрь
Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА оршуулба
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)
ЭНЭ СЭДЭБЭЭР УНШАГТЫ:
Фёдор Сорокиной Байгалай аяншалганууд
