​Бодото ажабайдалда бусаха гүбди?

Жэгтэй саг тохёолдоод байна даа. Хүүгэдээ гаджедуудһаа хобхолжо, “хэмэл ажабайдалһаань” холодуулая гэжэ шууялдажа байһан аад, мүнөө өөһэдөө тэрээ руунь сүм оробобди. Дэлхэй дүүрэн коронавирусай халдабари дэлгэржэ, хүн түрэлтэн холоһоо хүдэлхэ болон һураха гэхэ мэтээр шэнэ ажабайдалда дадажа байна. Һайндэрнүүд, соёлой, олониитын хэмжээ ябуулганууд бодото байдалһаа һугаржа, Интернедэй үргэниие эзэлэнхэй. Тиин хүн зон гэрһээ гарангүй хүдэлхэ, һураха, хэрэгүүдээ бүтээхэ, харилсаха, элдэб янзын хэмжээ ябуулгануудта хабаадаха, тоглолтонууд болон зүжэгүүдые хараха, музей “ошохо” аргатай. Мүн эмшэниие дуудажа, бэеэ үзүүлхэ, эдеэ хоолоошье захижа асаруулха боломжо бии.

Компьютерай, Интернедэй һая зохёогдоод байхада, хүн түрэлтэн уруугаа хүгжэлтын замда орохо гэжэ зарим эрдэмтэд хэлсэгшэ һэн. Энэ ябасые харуулһан суута зурагшье бии. Теэд иимэ шатада хүрэтэрнай хэзээ юм дөө, үшөөл үды гэжэ бодожо байн гэһээмнай, коронавирус үбшэн бултыемнай шахуу дүрбэн ханын хоорондо хаажархиба. Энэ халдабариин сарагдахада, ехэнхи зоной ажабайдал хуушан түхэлдөө ороно бэзэ, зүгөөр ажаһуугшадаймнай ямар бэ даа хубинь һайн дураараа хаалтадаа үлэхэл хаш. 

Олон түсэбүүдые табиһан аад...

Гэртээ һууха гуримай соносхогдоодүй байхада, сүлөөтэй һаа, тиигэхэ һэм, ажалдаа дарагдаагүй һаа, иигэхэ һэм гэжэ зарим хүнүүд өөрынгөө залхууе сагааруулдаг һэн. Теэд олон жэлдэ хүсэлдүүлжэ үрдидэггүй түсэбүүдээ мүнөө одоол бэелүүлхээр сагай тулажа ерээд байгаашье һаань, олонхи зон гар утаһаяа тэбэреэд үнжэһэн зандаа. Эдеэгээ шанажа эдижэрхёод, гэр бараагаа сэбэрлэһэн болоод лэ, бэшэ сагаа Интернедтэ үнгэргэнэ. Тиихэлээрээ холоһоо мастер-класс мэтын туһатай хуудаһануудые шэлэнэ бэшэ, үнөөхил нааданууд, сүлжээ холбоонууд, дуу шуун, кино гэхэ мэтээр һонирхоно.

“Мүнөөдэртөө энэ муухай телефон гартаа барихагүйб гэжэ өөртөө тангариглахаһаа нааша болоһон аад, “хлён-хлён” гэхэдэнь лэ, мэдээгүйдөө саб шүүрэн абажархиһан байнаб. Тиигээд лэ нюдэнэйнгөө эреэлтэр, давлениингээ бодотор, гэдэһэ гүзээнэйнгээ ургатар телефон соогоо “хэбтэнэб”. Һая болотор һуунаб гэдэг һаа, мүнөө одоол хэбтэнэб гээ һаа, тон зүб. Гэр бараандамни хэхэ ажал дүүрэн. Теэд архи харахадаа, шүлһэеэ гоожуулдаг архиншан мэтэ, гар утаһаяа юунһээшье үлүүгээр һананаб. Кодировалыт гэхээр болонхойб”, - гэжэ нэгэн хөөрөө. 

Сугтаа хүлюулээшье һаа, бэе бэетэеэ харилсажа шадахагүй

Сүлөөтэй болоо хадаа, үхибүүдтэеэ харилсахаб гэжэ зарим зон һанаа ёһотой. Түрүүшын хэдэн үдэр ехэ оролдожо, хүүгэдтэеэ наада наадаа, һайн гэдэг харилсаа, суг хамта нэгэ юумэ хээдшье туршаа. Теэд иимэ гоё байдал удаан үргэлжэлхэгүй байна. Юуб гэбэл, түрэлхидшье, үхибүүдшье ами аминдаа сагаа үнгэргэжэ һурашанхай. Ехэ гэрнүүдтэй гэр бүлэнүүдэй гэшүүд өөр өөрынгөө таһалга соохоно шэбээлээд, хариин зон мэтэ бэе бэетэеэ ехэ харилсадаггүй гэлдэгшэ һаабзабди даа. Харин мүнөө зарим айлайхин уйтан гэрэй хабшуудашье бэе бэеһээ холодонги. Сугтань хүлеэшье һаа, шортоо хаш. 

“Хэрэгтэйл болоходонь, хоёр-нэгэн үгэ хаялсаад, ехэ хоёр үхибүүднайшье, бидэ өөһэдөөшье үнөөхил телефонуудтаа аһалданабди. Хамта хэхэ юумэмнай – телевизорээр һонин кино хараха болон эдеэлхэ. 3-тай хүбүүмнайл гар утаһаар, компьютераар һонирходоггүй. Тиин бултадаа “хэмэл ажабайдал” руу шургажа орошоходомнай, тэрэмнай гансаардахадаа, бэеэ хэхэ газараа оложо ядан, һанаа зоборитойгоор сонхоороо газаашаа шагаадаг, үгышье һаа, урагша-хойшоо алхалдаг. Ядахадаа, бага хүбүүгээ һамааруулха ээлжээ табинхайбди”, - гэжэ баһа нэгэн хэлэнэ һэн.

Дохоншоо мэтын нааданууд ула болоо

Иимэрхүү байдал гансашье болбосон түхэлтэй гэрнүүдэй ажаһуугшадта хабаатай бэшэ. Модон гэрнүүдтэ байдаг хүнүүд үүдээл сэлихэдээ, газаа гарашаха аргатай аад, баһал хаалта шэлэнэ. Илангаяа үхибүүд. Түрэлхидэйнгөө бэеынгээ шалаа гаргажа, газаагуур наадагты гэжэ үлдэхэдэ, анханай хүүгэдтэл гүйжэ-харайжа гү, али абиржа бухиндахын орондо нэгэ тээ һуугаад лэ, үнөөхи гар утаһантаяа носолдоно. Жэшээнь, скакалкаар собхорхо гэжэ ухаанданьшье орохоёо болёо хаш. 

“Хүүгэдтэ манай багын нааданууд һонигүй. “Казаки-разбойники”, дохоншоо мэтын нааданууд ула болоо юм бэшэ гү. Хоргодоо наадаа һаань, үшөө эрхим дэгээдэ гээшэ. Мүнөөнэй гоё-гоё нааданхайнуудааршье балай һонирхоногүй. Иигэд гэхэдээ, оньһоной хүгжэлтэ муутай, һайтай байнал даа. Хүлдэшье ороодүй багашуул гар утаһа буляалдадаг ха юм. Тиимэһээ телефонһоо һалгаахаяа оролдо-боли, үрэ дүн гарахаяа болёо”, - гэжэ түрэлхид гэмэрэлдэнэ. 

Цифровой аутизм гэдэгынь гү?

Энэ талаар һургуулиин багшанаршье нилээд тэмсэдэг. Һурагшад хэшээлэйнгээ үедэ, забһарлалайшье сагта гар утаһанууд руугаа шагаажа һаладаггүй. Хэрбээ һая болотор түрэлхид энээндэнь ехэ анхарал хандуулдаггүй һаа, мүнөө гэрһээ һуралсалай эхилһээр, нюдөөрөө хаража этигээ ёһотой. “Хэмэл ажабайдал” руу бүхыгөөрөө орошоод, бодото байдалда бусаха дурагүй болоһон ушарые эрдэмтэд цифровой аутизм гэжэ нэрлэдэг байна. Энэ үбшэнэй зарим шэнжэнүүд: 

- сүлжээ холбоонуудаар харилсахада, нюур нюураараа харилсаһанһаа һураггүй зохид, бэлэн; 

- нүхэдэйнгөө, гэр бүлынгөө дүхэригтэ байгаашье һаа, эзэлүүдгүй сүлжээ холбоондо орохо дуран;

- бодото байдалда нүхэдөөр үсөөн байлга;

- ехэнхи сагаа сүлжээ холбоондо үнгэргэлгэ;

- сэхэ харилсаха ушарта хүнһөө залхууралга. 

Үрзыһөөр үрзыхэ, набтайһаар набтайха 

Коронавирусай хаалтын һүүлээрхи ажабайдал бага-багаар хубилха гэдэг. Ябан-ошон, зарим мэргэжэлнүүд түригдэжэ, хэрэггүй болохо, харин оньһотой холбоотой мэргэжэлнүүд урагшаа гараха гэжэ багсаамжалагдана. Олон зон гэрһээ хүдэлдэг гуримдаа үлэхэ хаш. Юуб гэхэдэ, дэлхэйн эдэй засагай шахардуу байдалда ороһон ушарһаа зарим эмхинүүд ехэ-ехэ байшан эзэлээд, зайн галай, хүлһэлэлгын гэхэ мэтын ехэ мүнгэнэй гаргашануудые алмахын тула хүдэлмэрилэгшэдэйнгөө ямар нэгэн хубииень гэрэйнь оёорто үлээжэ магадгүй. 

Үнэхөөрөө иимэ эрхэ байдалай тогтобол, гайтайл байна. Одоол үрзыһөөр үрзыхэ, набтайһаар набтайха саг ерэхэ. Ямаршье хүн хадаа зон соо ябахадаа, дурата-дурагүйгөөршье бэеэ өөдэнь татана ха юм. Ехээр таргалхагүй, бэеэ сэбэр байлгаха, зохидоор хубсалха, ухаатай үгэнүүдые хэлэхэ гэхэһээ эхилээд, шадал соогоо оролдоно. Харин зоной нюдэнһөө холодоходоо, эдэ мэтые тоохоёо болино аа гү.