1356
Лэгдэнэй Дамдинжаб
Агын Буряадай тойрогой хүгжэлтэдэ ехэхэн хубитаяа оруулһан аха дүү Соктоевуудай ба хилын татагдахада, хүршэ орондо үлэһэн, Монгол орондо гүрэн түрэн элдэб тушаал эзэлһэн Лэгдэнэй Дамдинжаб ехэ ахынь хуби заяан болон хүбүүнтэеэ уулзажа үрдингүй, хада гэртээ хариһан хайрата Балгар эжы тухайнь мүнөө тэдхэмжэдэ байдаг Батожаргал Гармажаповай зураглал дурадханабди.
...Эреэнтэй маряантай юртэмсын байдал хүнэй хуби заяа өөрынхеэрээл шиидхэдэг. Үнгэрһэн зуунай үймөөтэй 20-ёод онуудта Агын буряадууд ажана тэнюун байдал шэлэжэ, хүршэ Монгол орон руу олоороо нүүһэн юм. Тииһээ тиитэрээ тэрэ үедэ хоёр гүрэнэй хоорондохи хилын һулашаг һэн тула угсаатамнай урагша хойшоо гаража, орожол байдаг һэн ха.
Агын Ара Сагаан-Шулуутай нютагай байтай хүбдүүд омогой Юмсэнэй Лэгдэнтэн тэрэ үедэ малай элбэг элдин бэлшээритэй Ононой талаар, Ималхын голой эрьеэр зуһадаг, харин үбэлдөө мүнөөнэй Монгол гүрэнэй дэбисхэр дээрэ амидардаг заншалтай һэн гэхэ. Юмсэнэй Лэгдэнэй Балгар басаганиинь 1923 ондо хүбүү түрэжэ, тэрээндээ Дамдинжаб гэжэ нэрэ үгэбэ. Хоёртой байхадань, хүбүүгээ абындаа орхёод, Шулуутай нютагаа бусажа, Согтын Согшогбодо хадамда гараһан юм. Харин 1929 ондо Зүблэлтэ Холбоото Социалис Улас болон Бүгэдэ найрамдаха Монгол Арад Улас хоёрой хоорондо хилэ табигдажа, мүнөөнэй Монголой газар дэбисхэр дээрэ нүүжэ ябаһан Лэгдэнтэн хилын саана үлэшэһэн байна. Тиимэһээл 6 наһандаа түрэл нютагтаяа, түрэһэн эхэтэеэ ажабайдалай эрхээр хахасаһан Дамдинжабай хуби заяан саашадаа Монгол оронтой нягта холбоотой байгаа гэе. Тэрэ сагай хүрдын эрьелдээн соо ажабайдалай болдогтой солдогтой харгы зам эрхим эрын жэшээгээр дабажа гараа юм.
Хонидой маараан, үнеэдэй үүгэнээн соо мал дахажа, бага балшар наһаниинь үнгэрөө. Удаань Дашбалбар сомондоо эхин шатын һургуулиин шаби боложо, нюдэндөө галтай, ухаан бодолоор ухамай хүбүүн ангиһаа ангида абиран, эрдэмэй далайн хэды гүнзэгы байдагыень бэе дээрээ мэдэрээ. Хэлхеэ холбооной техникум Эрхүү хотодо түгэсхэжэ, 16 наһатайдаа Дорнод аймагай хэлхеэ холбооной газарта мүнгэ салингүйгөөр һайн дураараа ажаллаба.
Залуухан хүбүүнэй наһанай харгын хэды урагшатай байбашье, сэдьхэлынь ходол бүлхитэйхэн ябаха: хахасаһан түрэһэн эжынь һанагдажа, үншэн хабһанайнь оёорто үе-үе гунигай мэдэрэл түрүүлээд лэ байха. Тиимэһээ тоонто нютагаа хараха үзэхэ гэжэ ехэл оролдохо. Заримдаа тэрэ эжытэеэ уулзажа магадгүйб гэһэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэн, Дашбалбарһаа Зүблэлтэ гүрэнэй Бооржын станци ерээдшье ошодог байһан ха.
Мүн бага балшар наһандань хари гүрэндэ орхёод ерэһэн хүбүүн тухайнь бодолнууд Балгар эжынь һанаанда эжэлүүдгүй орохо. «Таанад, үнэндөө, 4 бэшэ, харин 5 хүбүүд байхат. Үзэг бэшэгтэй зон хадаа мүрыень мүрдэжэ, Монголдо үлэһэн ахаяа олохо байгаат», - гэжэ хүбүүдтээ эхэнь хэлэдэг һэн ха. 1945 оной намар японтонтой дайнай түгэсэхэдэ, тэрээндэ хабаадалсаһан Шулуутай нютагай Нимын Сэбэг гэртээ бусахадаа: «Юмсэнэй Лэгдэнтэй уулзааб. Дамдинжабтнай өөдэргэ, гүрөөһэтэйхэн хүн боложо ябана ха», - гэжэ түрэһэн эжыдэнь омогорхон хөөрэһэн гэхэ. Гэбэшье нэгэ шанга нюдарга болодог гарай табан хургандал табан хүбүүдэйнгээ шадал тэнхээень, шадабари ехэтэйень нюдөөрөө хараха, бэеэрээ үзэхэ аза талаангүй эжынь 1952 оной хабарай дунда һарын эсэс багаар алтан дэлхэйһээ халиһан байна. Балгар эгэшын эртүүр наһа бараһаниинь удхатай. Һүрөөтэ 1930-аад онуудта Согтын Шобоготон (Согшогбо) нюдарган баяшуул гэгдээд, холын хойто хизаар сүлүүлжэ, тамын далай бэеэрээ гаталжа гараһан хубитай. Үлдэхэ даарахые, зүдэрхэ зобохые үзэһэн хүнэй бэень тэнхээ тамираа алдажа, эртүүр наһа бараа гээшэ ааб даа.
Зай, яахаб, эжыһээ таһараад, Монголдо нагасындаа үлэһэн Дамдинжаб хүбүүнэй намтар руу дахяад тэхэрие даа. Тэрэ эдир залууһаа ажалдаа үнэн сэхээр хандадаг, хэһэн хэрэгээ шанартайгаар бүтээхэ гэжэ оролдодог онсо шэнжэтэй хүн байһан байна. Энэ шэнжэ шанарайнгаа ашаар эрдэм болбосоролой хэдэн олон үндэр табсангууд өөдэ абиржа гараа. Москвада түмэр замай дээдэ һургуули, Зүблэлтэ Холбоото Уласай ниитын эрдэмүүдэй академи, гадаадын харилсаанай (дипломатическа) академи, Намай дээдэ һургуулиин һуралсалай дүүрэн хугасаа (курс) түгэсхэһэн юм. Һанаһандаа хүрэһэн, һарбайһанаа абаһан залуу мэргэжэлтэн шудалһан эрдэм мэдэсэеэ гансал өөрынгөө хубиин хэрэгтэ зорюулаа бэшэ. Нам, засаг түрын бүгэдэнэй урда табиһан ехэ-ехэ түсэбүүдые бэелүүлгэдэ Лэгдэнэй Дамдинжаб унаһан малгайгаа абаха сүлөөгүй, хамсыгаа шамаад, хам оролсоһон хүнүүдэй нэгэн болоно. Авто, түмэр зам, уһаар болон агаарай онгосоор арадай ажахын ашаа зөөдэг һалбари хүгжөөлгэдэ буряад хүбүүнэй оруулһан хубита ехэ. 1950 ондо 27-тойдоо Монгол арадай Хубисхалта намай түбэй хорооной болбосоруулха хүсэнэй (промышленностиин) таһагай даргаар томилогдоо. 1950-1952 онуудта заха холын Завхан аймагай намай хорооной нэгэдүгээр нарин бэшэгэй даргаар ажаллаа. Хүн зониие эрхим хэрэгтэ элсүүлхэ талаар эмхидхэлэй ажал ябуулхадаа, залуу хүтэлбэрилэгшэ шадамар байгаа. Аймагай малшад, таряашад, мүн бусад һалбариин түлөөлэгшэд гүрэн дотороо шударгы ажалаараа шалгараа. Шуран шамбай, юумэндэ түбһэндэ, бэлэдхэл һайтай хүниие гүрэн түрэ, олониитэ үшөө үндэр, харюусалгатай тушаалнуудта дэбжүүлһэн гээшэ. Дамдинжаб дарга, илангаяа хүнэй хуби заяанда хабаатай асуудалай гарабал, тэрээниие түргэн түүхэйгээр шиидхэжэрхидэггүй, харин олон дахин тэнсүүрииень бэдэрдэг, эсэстэнь болохо тээшэнь шэглүүлдэг заншалтай һэн ха. Ахатанай намтарай удаадахи хуудаһа ирахада, иимэ баримтанууд элирнэ: 1953-1960 онуудта Монгол гүрэнэй Хэлхеэ холбооной ба зам харилсаанай яаманай сайдаар ажаллаһан юм. 1972-1979 онуудта Бүгэдэ найрамдаха Монгол Арад Уласай арадай хинан шалгаха хорооной даргын тушаал найдабаритайгаар эзэлжэ ябаа.
Гадаадын харилсаанай (дипломатическа) академи түгэсхэһэн хадаа мүн энэ шэглэлээр Монгол гүрэнэйнгөө аша туһада алба хааһан намтартай. Дамдинжаб дарга Вьетнам, Болгари гүрэнүүдтэ Монгол Уласай бүрин эрхэтэ элшэн сайдаар 7 жэлэй туршада ажаллаһан габьяатай.
Гадна Арадай Ехэ Хуралай депутадаар 7 удаа һунгагдаһан, мүн лэ Монгол арадай Хубисхалта намай ехэ хуралда делегадаар 7 дахин хабаадалсаһан байна. Намай түб хорооной гэшүүнээр – 6, Бүгэдэ найрамдаха Монгол Арад Уласай Засагай газарай гэшүүнээр 19 жэлдэ алгадангүй ябаа. Дамдинжаб аха гүрэн түрын, Засагай газарай дээдэ тушаалнуудые хамта дээрээ 30 гаран жэлдэ эзэлһэн, эзэлхын хажуугаар, Эхэ орондоо ехэ аша туһа хүргэһэн алдар солотон болоно. Монгол Уласай үмэнэ ехэ габьяатай байһанай түлөө Сүхэбаатарай, Ажалай Улаан Тугай – 2, «Алтан гадаһан», Чингис хаанай орденгуудаар, мүн олон тоото медальнуудаар шагнагданхай. Гадна Болгари гүрэнэй «Мадарский конник» гэжэ I шатын орден Лэгдэнэй Дамдинжабай энгэр шэмэглэдэг байгаа.
Олоной орой, түмэнэй түрүү болоһон энэ хүн Ага нютагта ажамидардаг эжытэеэ, түрэл гаралнуудтаяа хэзээ нэгэтэ уулзахаяа юунһээшье ехэ шагналда тоолодог һэн. Мүн эжынгээ захяа мартаагүй Согтын Согшогбын 4 хүбүүд Монголдо үлэһэн ахаяа олохо хүсэлтэйшье һаа, тухандань хүрэхэгүйдөө туйлайхяар голхордог байгаа. Теэд 1958 ондо Цыденбал түрүүтэй Монголой гүрэн түрын делегаци Москва бууба гэһэн мэдээсэл Согтын Согшогбын гэр бүлэ түбэй «Правда» сониндо уншаба. Тэдэнэй дунда Монголой Арадай Республикын хэлхеэ холбооной сайд Лэгдэнэй Дамдинжаб оролсоно гээд уншаа. Тиигээд лэ дүүнэрынь ахайтаяа уулзаха һабагшын олдоһондо баярлаад, хүршэ орон руу бэшэг бэшэһэн байна. Удангүй Согтын Согшогбын ехэ хүбүүн болохо Будажаб дүүтэнэйнгээ Хэрэ һууринда ажаһууха үедэнь Дамдинжаб ахатан түрүүшынхиеэ ерэжэ, түрэһэн эжынгээ нангин хүсэлые дүүргэһэн гээшэ. Тэрэ гэһээр хоёр ондоо гүрэндэ үндыһэн нэгэ эхын үхибүүд ололсожо, хойшодоо таһаршагүй бата бэхи түрэлэй холбоо байгуулаа.
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)
Батажаргал ГАРМАЖАПОВ
