​Һуралсалай түрүүшын ном зохёоhон

Буряад арадай омогорхол болохо хүнүүдэй дунда Ринчен Номтоев (1821-1907) онсо һуури эзэлдэг юм. Гэгээрүүлэгшэ, хэлэ бэшэг шэнжэлэгшэ, уран зохёолшо, оршуулагша, Ородой Географическа эмхиин Зүүн Сибириин таһагай гэшүүн, буряад хэлэн дээрэ түрүүшын һуралсалай номой болон Түбэд-монгол толиин автор гээд лэ, аша габьяануудынь тоогүй олон.

Ринчен Номтоев Загарайн Эрхирэг һууринда малшанай гэр бүлэдэ түрэһэн намтартай. Шулуутайн дасанда хубараг байхадаа, санскрит, түбэд, монгол, манжуур хэлэнүүдые шудалһан. Верхнеудинск хотодо 6-7 жэлэй туршада ород һургуулида һураһан. “Ород хэлэндэ Фёдор Тимофеев гэжэ багша, харин монгол, түбэд, бусад хэлэнүүдтэ Суулгын дасанай шэрээтэ Дандаров һургаһан”, - гэжэ эрдэмтэн бэшэһэн байдаг. 

1857 ондо Ринчен Номтоев Суулгын дасанай шэрээтээр томилогдоо. 1859 ондо дасанайнгаа дэргэдэ приходской училищи нээгээд, багшалжа эхилээ. Энэ үедэ монгол-буряад һуралсалай ном зохёоһон байна. Тэрэнь “Самоучитель или расписная азбука с переводом на монгольский язык для учеников монголо-бурятских” гэжэ нэрэтэйгээр 1864 ондо Казань хотодо 400 хэһэгээр хэблэгдэһэн. Мүнөө ори гансань үлэнхэй, музейдэ байдаг. Шэтэ можын ажаһуугша Цыден Дамдинов урданай хоморой номуудые суглуулан хадагалжа, Зинаида басагандаа орхиһон юм. Тиигэжэ буряад хэлэн дээрэ түрүүшын һуралсалай ном мүнөө үе хүрэтэр дамжан ерээ. 

1864 ондо Ринчен Номтоев шэрээтэһээ болёод, гэрлэжэ, түрэл нютагаа бусаа. Энэ үеһөө хэлэ бэшэг шэнжэлхэ, уран зохёол бэшэхэ ажалаа эршэдүүлхэһээ гадна гэртээ һургуули нээжэ, хүүгэдые монгол болон түбэд хэлэндэ һургадаг болоо һэн. Ород-монгол толи зохёогоо. Тэрээн соонь 7 мянган шахуу үгэ болон холбоо үгэнүүд оронхой. Хаанта засаг буряад эрдэмтэнэй оролдолго үүсхэл үндэрөөр сэгнэжэ, гүрэнэй шагналнуудаар шагнаһан юм. Гадна Ринчен Номтоев түбэд-монгол хэлээр тон һайн толи зохёоһон габьяатай. Мүн түбэдһөө, манжуурһаа, санскридһаа олон зохёолнуудые оршуулһан. Тиигэжэ буряад зон Нагарджунын, Гунга Жалсанай, Бодобагай зохёолнуудтай, энэдхэг болон түбэд онтохонуудтай, үльгэр домогуудтай, баснинуудтай танилсаха аргатай болоо бэлэй.