​Нютагай засагай нюур шарай ямар бэ?

Үсэгэлдэр, апрелиин 21-дэ, орон доторнай нютагай өөһэдын хүтэлбэриин үдэр байгаа. Энэ һайндэр 2012 ондо Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын зарлигаар тогтоогдожо, 2013 онһоо тэмдэглэгдэдэг юм. 

Түүхэтэ дансаһаа һабагшатай 

Ород гүрэнэй Эзэн Хатан Хоёрдугаар Екатерина 1785 оной апрелиин 21-дэ Хотонуудта хайрлагдаһан үнэмшэлгэдэ гараа табижа, тэрэнь манай орон дотор нютагай өөһэдын хүтэлбэри тухай хуули зохёолгын эхин боложо үгөө. 

Эгээл энэ түүхэтэ дансын Эзэн Хатанай гар дороһоо гараһан үдэрые шэнэ найрай үдэр гээд тогтоохо шиидхэбэри гүрэн түрымнай Юрэнхылэгшэ абаһан байна бшуу. Энэ баһа өөрын ехэ удхатай.

Хубисхалай урда тээ буряадуудай таран ажаһууһан тала дайдаар, хада уулануудай хормойгоор, Байгал далайн баруун, зүүн эрьеэр баһал засагай зургаанууд бии байһан гэжэ мэдээжэ. Талын дүүмэнүүд, тайшаануудһаа захалаад, зайһан, шүүлэнгэ болон бусад албатад хаанта засагай хуулиин ёһоор ажалаа эрхилжэ, арад зоноймнай, түрэл нютагаймнай түүхэтэ хүгжэлтэдэ өөһэдынгөө мүр сараа үлөөһэн. 

Совет үедэ гансахан коммунис намай ударидалга доро ажабайдалаа эрхилдэг гүрэндэ нютагай засагай бэеэ дааһан байгууламжанууд тухай мартагдаһан байгаа. Хатуу засагай байгуулалта хадаа дээрэһээ доошоо сэхэ татаатай, гурим, журамынь шанга, дүримүүдынь хуу эли тодо һэн. Тиимэһээ ажалшье үрэ дүнтэй, һангай мүнгэнһөө гаргашаньшье һураггүй бага байһан юм ааб даа. Хоёр гүрэнэй хоорондохи үйлэ хэрэгүүд баһал һонин. 

Гэртээ һуугаад найрлая 

Дээдын засаг баригшын зарлигай ёһоор, нютагай өөһэдын хүтэлбэриин зургаанууд, нютаг можонуудай засагай байгуулганууд, ниитын эмхинүүд энэ найрта зорюулжа, элдэб хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэхэ ёһотой юм. Урда жэлнүүдтэ, ажабайдалай ажана тэнюун байхада, уласаймнай аймаг болон хотонуудай нютагай засагай түлөөлэгшэд урихан хабарай эдэ үдэрнүүдтэ ниислэлдээ суглараад, бэе бэетэеэ мүрысэдэг, урилдадаг барилдадаг, түрүү дүй дүршэлөө хубаалдадаг һааб даа. 

Харин мүнөө, хорото вирусэй холо ойгуур таража, бүмбэрсэг дэлхэйе бүһэлэн тойроод, гансашье үлгэ һалга, үбшэндэ нэрбэгдэһэн үбгэд хүгшэдые бэшэ, мүн бусадшье зониие хайра гамгүйгөөр хюдажа байхада, һайндэрлэхэ ямар арга, хүсэл байхаб даа? Гэртээ һуугаад, мүнөө үеын урагшаа гараһан онол аргаар бэе бэеэ амаршалхал болонобди. Тиимэһээ тосхон сэлеэн, хото хүдөөгэй аймагуудай, ниислэл хотынгоо засагай байгууламжа бүхэндэ туха сүлөөгүй ажалаа ябуулжа, арад зонойнгоо аша туһада оролдожо байгаа нютагаархинаа мэргэжэлтэ һайндэрөөрнь амаршалха зуураа, агуу тэсэбэри, аргагүй сэсэн, мэргэн ухаан бодол, асари ехэ амжалта хүсэхэ дуран хүрэнэ. 

Үлүү ехэ сүлөө 

Гэхэтэй хамта, һайндэртэ дашарамдуулан, нютагай өөһэдын хүтэлбэриин һүүлэй жэлнүүдтэ хүгжэһэн тухай бодомжолгонуудаа уншагша олоной һонорто дурадхаха дуран хүрэнэ. 

Хорин табан жэлэй саада тээ эхилһэн хубилан шэнэдхэлгын заха хизаар мүнөөшье болотор харагданагүй гээ һаа, алдуу болохогүй. Манай гүрэндэ тиимэ реформонуудые хэхэдээ, нэгэ шиидхэбэреэр бүхы асуудал шиидхэхын аргагүй юм гү, али ямар юм, бү мэдэе. 

Баруунай гүрэнүүдэй засагай байгуулалтын түхэл маягаар өөһэдын хүтэлбэри байгуулха гээд, анха түрүүшынхиеэ аймаг, хотонуудай дарганарые һунгажа эхилһэниинь нэгэ талаараа арад зондо ехэтэ һайшаагдаа. Теэд 25 жэлэй саана һунгалта мүнөөнэйхидэ адляар үнгэрдэггүй һааб даа. Демократи гээшые “зүбөөр” ойлгожо, зүрилдэхэ, тоосолдохо, бэе бэеэ муушалха, доромжолхо баруун тээхи бүхы дүршэлыень дууһан хуулажа абахамнай багадаад, тэдэниие улам бэрхээр мүлеэбди. Худал хуурмаг, хардалга мүрдэлгэ, хүнэй ойн ухаанда орохогүй муухай һураг суу тараадаг “дээдэ гарай мэргэжэлтэд” бии болоо. Голхормоор. Иимэ юумэнэй болоходо, юрын зон хэндэ, юундэшье этигэхэеэ ойлгожо ядана. Тиигээд лэ һунгалтын дүнгүүд заримдаа бүгэдые гайхуулдаг гээшэ бэзэ.

Эгээ дорохи гээд нэрлэгдэдэг хэмжээнэй – хүдөөгэй засаг баригшадые – сомон дарганарые заатагүй һунгаха болгоод, хуулиин ёһоор 2005 онһоо энэ эрхэ бэелүүлжэ эхилээбди. “Эгээ дорохи” гэхэдээ, нээрээшье, эгээл доро энэ хэмжээнэй засагаа гүрэмнай хаянхай гэжэ ойлгохоор. Мүнгэ алтаншье, налог татабаришье гэжэ хургаар үлхэхөөр юумэн диилэнхи олон сомонуудта үгы. Газ болон газарай тоһо үйлэдбэрилдэг Ямал хахад аралай, Тюмениин, Ханты Мансиин тойрог мэтын регионуудай сомонууд мүнгөөр ядадаггүй сомонуудые хургаар тоолохоор.

Ойн баяраа олоороо тэмдэглэхэбди 

Буряад Уластамнай шэнэ түхэл маягаар нютагай засагай байгуулагдаһаар эгсэ 25 жэл байгша ондо гүйсэбэ. Энэ хугасаа соо болоһон түүхэтэ үйлэ хэрэгүүд, дээдын зургаануудай абаһан зүрилдөөтэ шиидхэбэринүүд гансашье засаг барижа, эрхилжэ байгшадай бэшэ, нютагай засагай бүхы байгууламжануудта ажаһуугшадай ажабайдалда, ажал хэрэгтэнь элдэб нүлөө үзүүлээ. Мүнөөдэрэй байдалаар, Буряад Уластамнай дүн хамта нютагай засагай 286 байгууламжа бии. Тэрэ тоодо – 247 сомон, хотын түхэлэй 16 байгууламжа, 21 аймаг, хотын хоёр тойрог (Улаан-Үдэ, Северобайкальск). Нютагай засагай 2289 алба хаагшад эдэ зургаануудта ажаллана. Тэдэнэй 702 хүниинь – сомонуудай болон хотын түхэлэй байгууламжануудай захиргаануудта, 980-ниинь – аймагуудта. Северобайкальск хотын захиргаанда 48 албатан тоологдоно. 559 муниципальна албатан – Улаан-Үдэ хотын нютагай засагай зургаануудта. Ниислэлнай гурбан хороотой. Уласай бүхы ажаһуугшадай хахадһаа үлүү зониинь түб хотодо ажаһууна. 

25 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан хэмжээ ябуулганууд улас доторнай түсэблэгдэнхэй. Тэдэнээ заатагүй үнгэргэхэ байхабди гэжэ найдая. 

Зүб харгынь хаана юм?

Нютаг дээрээ засаг эрхилжэ байһан зургаануудай, мэргэжэлтэд болон хүтэлбэрилэгшэдэй бэелүүлхэ зорилгонууд, бүтээхэ ажал, шиидхэхэ асуудалнууд айхабтар олон юм. Газар уһанай, эд зөөриин, хүдөө ажахын болон зайн галаар хангалгын, арад зоноо онсо аюулта байдалнуудһаа һэргылхэ, хэрэгтэй болоо һаань, абарха, аршалха асуудалнууд барагдадаггүй. Нютагай харгы зам, гол, мүрэнүүд дээгүүр баригдаһан хүүргэнүүд, спорт болон соёл хүгжөөлгэ, наһатай зоноо, бэлигтэй залуушуулаа, бэрхэшээлтэй байдалда ороһон нютагаархинаа дэмжэлгэ гэжэ байха. Нютагай засагай шиидхэдэг асуудалнуудые бултыень эндэ нэрлэхэ, тоолохын арга нээрээшье үгыл даа. 

Теэд эдэ бүгэдые шиидхэхэ хэрэгтэ айхаар ехэ мүнгэн үгтэдэггүй. Налог татабариин диилэнхи хубинь регионуудай болон гүрэн түрын мүнгэн һангуудта дамжуулагдажа, тэндээ хубаарилагдаад, һөөргөө бусажа ерэхэдээ, бүхы гаргашануудые хангахаар үгтэдэггүй. Тиигээдшье сомон, аймаг, хото бүхэн өөһэдынгөө дэбисхэр дээрэ суглуулагдаһан татабаряараа өөһэдыгөө дүүрэн хангажа шадахагүй. Газар нютаг бүхэндэ ашагта малтамал, гадаадын гүрэнүүдтэ худалдаанда гарадаг газарай тоһон болон газ гэжэ үгы ха юм.

Үнгэрһэн 25 жэлэй туршада нютагай өөһэдын хүтэлбэриин байгуулалтада хубилалтанууд боложол байна. Хуулинууд шэнэлэгдэнэ, аймаг, хотонуудай засагай зургаануудай дарганарые һунгаха гурим хэды дахин һэлгэгдэнэ. Эдэ бүгэдэ манай гүрэндэ өөһэдын хүтэлбэриин хүл дээрээ хүсэд гараагүй, зүб харгыгаа олоогүйе гэршэлнэ гээшэ гү?