​​Ямаа үдхэхэдэ, ямаршуу бэ?

Адуу малайнгаа тобир тарган ондо оробол, малша буряад зоной ажал хэрэгынь урагшатай гэжэ тоологдодог. Нёдондо зун бороо хуратай байжа, ургаса ногооной һайн байһанайхиие хүдөө нютагаархиднай элбэгээр тэжээлээ нөөсэлжэ, яһала һайн ондо орожо байна.

Һүүлэй хэдэн жэлдэ Буряад орондомнай хонин һүрэгөө яһала олошоруулжа байна гээд мэдэнэбди. Харин хүдөө нютагаарнай табан хушуу малай нэгэн болохо ямаад балайшье олоор үсхэбэрилэгдэнэгүй. Гүрэнэй тоо бүридхэлгын албанай мэдээгээр, энэ жэлэй эхинэй байдалаар Буряадтамнай 14 297 толгой ямаад тоологдоно. Тэдэнэй 2216 толгойнь хүдөө ажахын эмхидэ тэжээгдэнэ.

- Ямаадые үсхэбэрилхэ һанаатай хүдөөгөөрхиндэ гүрэнэй талаһаа дэмжэлгэ үзүүлэгдэхэ. Теэд арбаад ямаа хаража байһан зондо энэ хабаатай бэшэ. Эдэ зон нэгэдэжэ, хүдөө ажахын хамжаан байгуулха болоно. Тиигэһэн хойноо тэдэ манай яаманһаа мүнгэн тэдхэмжэдэ хүртэхэ эрхэтэй болохо, - гээд, Буряадай Хүдөө ажахын яаманай Хүдөө һууринуудые хүгжөөхэ талаар хорооной түрүүлэгшэ Далай Галсанов тэмдэглэнэ.

2016 оной хүдөө ажахын тоо бүридхэлэй дүнгүүдээр манай гүрэндэ бүхыдөө 2,8 сая толгой ямаад тоологдожо байгаа. Тэдэнэй 86 хубинь үмсэдэ харууһалагдана. Ород Уластамнай зааненска һүнэй үүлтэрэй ямаад эгээл олоор үсхэбэрилэгдэдэг юм. Тиихэдэ хөөбэриин үүлтэрэй ямаад мүн лэ олон. Ямаан гээшэ эдихэ хоол оложо ядадаггүй амитан, тэрэ 600 гаран элдэб түхэлэй ургамал эдижэ амидарна. Бэлшэһэн дайдань үтэгжүүлгэдэ ороно, ямаадай хоргооһон бэшэ амитадай шабааһанда орходоо, эгээл ашагтай үтэгжүүлгэ болоно.

Дэлхэй дээрэ Хитадай Тайваньда эгээл олоор ямаадые үсхэбэрилдэг гээд, 2017 оной мэдээгээр тоологдоно. Харин Ород Уласай урда бэеын можо нютагуудаар ямаад олон. Манай энээгүүр гэхэдэ, Тыва, Алтай Уласуудай, Үбэр Байгалай хизаарай ажаһуугшад яһала олоор ямаадые баридаг. Харин манай Буряад орондо ямаа үсхэбэрилгэ ямаршуу байдалтайб гэжэ удаадахи хөөрөөмнай.

Улаан-Үдэһөө холо бэшэ, Эрхирэг һууринай хойто хадын боори дорохоно, һөөг бургааһанай соорхой соо Александр Михеевич Халанов 2006 ондо бууса түхеэрээ һэн. Тэрэ табан хушуу малай нэгэн болохо ямаа үсхэбэрилдэг юм. Мал һүрэгынь хэр ондо орожо байһаарнь һонирхожо ерэбэбди.

Хотын хабшууһаа талын уудамда

Анхан энэ газартань Эрхирэг һууринай томо ажахы огородой эдеэ таридаг байһан ха. Теэд тэрэнь һалажа, мүнөө хүн зоной хог нобшоёо хаядаг газар болоод байгаа. Александр Михеевич хэдэн һара соо эндэхи бог шоройень арилгажа сэбэрлээд, багахан гэр баряа, мүн үхэр малай дал түхеэрээ.

- Анхандаа олон жэлдэ мэргэжэлтэ барилгашанаар хүдэлөөб, өөрын барилгын эмхи байгуулаад, ядамаггүй ажаллажа байгааб. Харин 2002 ондо үдэрэй тодхор боложо, ехээр гэмтээб. Тиихэдээ шэхэмни хатуу болоо, үшөө тиихэдэ нюдэнэймни хараа муудажа эхилээ. “Ехэдээл һаа үшөө 2 жэл ябахаш”, - гээд, эмнэлгын газарһаа намайе гаргажархёо һэн. Тиихэдэнь хотын гэрэй хабшууда байхагүйн тула, хүдөө гараха гэжэ шиидээб, - гэжэ Александр ахатан хөөрэнэ.

Нэгэ бага тэнжэхэдээ, шадалтай ябахадаа нөөсэлһэн мүнгэнэйнгөө үлөөшэдэ гурбан саб сагаахан эшэгэ, арбан толгой хони, нэгэ эреэгшэ үнеэ худалдажа абаад, мал ажахы эрхилхэ гэжэ шиидээ. Юуб гэхэдэ, Александр Халановай гэртэхин бүхы наһаараа хонишоноор ажаллаһан намтартай. Абань Михей Борисович бүхэриг ажалша хүн байһан, эжынь хэдэн олон шагнал хайрада хүртэһэн түрүү хонишон, КПСС- эй 1954 оной съездын делегат юм. Халановтан Усть-Ордын тойрогой Нүхэдэй аймагай Шараты һууринһаа гарбалтай айл юм.

- Хүдөө гараад, хара ажал хэжэ эхилхэдээ, тэнхээ тамир орооб, бэе махабаднишье заһараа. Хоёр жэл байхаш гүүлэһэн аад, хорёод жэл болохомни. Адуу малайнгаа хойноһоо ябаһаар үбшэлхэш заб байхагүй, - гээд, Александр Михеевич хэлэнэ.

Гурбан эшэгэнһээнь губи дүүрээ

Үнөөхи гурбан эшэгэниинь үдэжэ, мүнөө болоходо, бүхэли һүрэг болоод, талаар дүүрэн таража бэлшэжэ ябана. Ямаан гээшэ ехэ ухаатай, һонор амитан юм. Хоножо гараһан байраяа, эдеэлһэн, уһалһан газараа жэншэдгүй танидаг. Хура бороогой, һалхи шуурганай болохыень уридшалан мэдээд, гэртээ гүйлдэжэ ерээд лэ байха. Энэ амитан адуун һүрэгтэл адли түхэреэн жэлдэ бэлшэжэ гарадаг. Туруугаараа хүнгэрэг саһан дороһоо хагда ногоо малтаха, бургааһанай шэлбэһэ, модоной холтоһо зулгаажа эдихэ, юрэдөө, ямаанай хоол болохогүй юумэн үгы шахуу. Хониндо орходоо, гурба дахин багаар үбһэ эдидэг. Хонин үдэртөө 6 хиилэ хүрэтэр үбһэ эдидэг һаань, ямаанда 2 хиилэ үбһэн хүрэхэ.

- Ямаа адуулхада, хони хараһанһаа дээрэ - түргэн үдэдэг. Эшэгэлхэдээ, ехэнхидээ эхирлэнэ, заримдаа бүри гурбааршье гаргадаг. Олонхи зон жэлдээ хоёр түрүүлжэрхидэг. Харин бидэ жэлэй нэгэл дахин түл абанабди. Хоёр түрүүлхэдэ, эшэгэдынь бэеэр багашаг байхаяа һанадаг. Мүнөө хабарай дунда һарада ямааднай эшэгэлжэ эхилхэ, - гээд, миһэржэ байжа ахатан зугаална.

Гүрэнэй дэмжэлгэ тухай

Буряадтамнай иимэ олоор ямаа үдхэдэг айлайхи үгы. Үсөө үсөөхэнөөр, жэшээлхэдэ, 10-аад толгой хүрэтэр ямаадые баридаг зон байгаал ааб даа. Хүдөө ажахын яаманай талаһаа мүнөө болотор ямаа үсхэбэрилэгшэдтэ туһаламжа үзүүлэгдэдэггүй байгаа. Харин мүнөө ямаашадшье дэмжэлгэдэ хүртэжэ эхилхэнь.

- Тусхай түсэб зохёожо, саарһа дансануудаа Хүдөө ажахын яаманда үгөөд, шэлэн абалгын шата хүлеэжэ байнабди. Гүрэнэй дэмжэлгэдэ хүртэбэл, ажахыдаа хэрэглэхэ техникэ худалдажа абахаяа һананабди. Өөһэдөө тракторгүй хадаа үбһэ хулһаяа хуряахадаа, энэ тэрэ ажалаа хэхэдээ, хүниие хүлһэлхэ баатай болонобди. Теэд тэрэшни өөрынгөө сүлөө заб хаража ерэхэ, хэрэглэһэн сагташни ерээд орхихогүй. Өөһэдын трактортай болобол һайн һэн, - гээд, гэрэй эзэн эхэнэр Лариса Чойдонова сайгаа аягалха зуураа һанаһанаараа хубаалдана.

Ямаанай һүн соо хүнэй бэе махабадта айхабтар хэрэгтэй зүйлнүүд бии юм. Эхэнэрэй һүнтэй адлирхуу, нарай нялха хүүгэдтэ угжадаг, мүн бүдүүншье зоной уухада, бэедэнь тон һайн нүлөө үзүүлдэг бшуу.

- Ямаа үдэрэй хоёр дахин һааха ёһотой. Харин бидэ гансал үглөөниинь һаанабди. Бүхэли үдэртөө эшэгэдынь эхэеэ дахажа, бэлшээридэ гарахадаа, хажуугаарнь хүхэеэ хүхэнэ ха юм. Ямаагаа зада шобтороод, һүнэйнь дууһатар һаажа байбал, эшэгэдынь хэбэрэг байха, ааляар үндыхэ. Гүрэнэй туһаламжада хүртэбэл, техникэ худалдажа абаад, үлөөшэдэнь һайн һаруул һаалиин байшан бариха һанаатайбди. Тэндээ һааха хэрэгсэлнүүдые абажа тодхохобди, - гэжэ түсэбөөрөө Александр Михеевич хубаалдана.

Һү мяханиинь үнэхөөрөө үлтэй

Хэнэйшье мэдэһээр һүүлэй хэдэн жэлдэ арад зомнай хүдөөгэй ажал хэхэ дурагүй, шадалшьегүй болоо. Энэ бэрхэшээл ямаа үсхэжэ байһан ахатанииешье алгад гараагүй. Ямаадаа хоёр һүрэг болгожо хараха гэхэдэнь, хүн олдоногүй. Бэлэн гэр байрашье бии, эдихэ уухааршье ажалшадаа хангаха юм байна. Тэрэнэй хажуугаар мүнгэ түлэхэнь лабтай. Нёдондо абаһан түлөө, мүн хэдэн хонидоо холо абаашангүй, гэрэйнгээ хажуугаар ойро тойрон бэлшээнэ. Харин эхэ ямаадаа саашань 5 модо тухай газарта туужа адуулна.

- Ямаадые доболиг газараар бэлшээхэдэ тон һайн. Намагтай газараар бэлшээжэ огто болохогүй. Турууниинь нурахын хажуугаар ямаанай һүн, мяханайнь шанар муудаха бшуу. Хадаар бэлшэһэн ямаанай мяхан үнэргүй, амтатай байдаг. Тэхэ, ямаа тэжээбэл, баһал хуурай хотондо хаажа хонуулха хэрэгтэй. Шээһэндээ зууралдаһан амитанай мяханшье, һүншье юу мүртэй байхаб даа. Һайнаар адуулаад байбал, ямаа харахада, олзо оршотой ажал гээшэ, - гээд, үбгэ һамган хоёр нэгэ үгэтэй байна.

Ямаанай нэгэ хиилэ мяхан 250 түхэригтэ, харин нэгэ литр һүнэйнь сэн 150 түхэриг болодог. Мяха наймаалха талаар балай бэрхэшээл үгы, харин һү абаха зон тиимэшье олон бэшэ. Арба гаран жэл соо гүрэнэй талаһаа багаханшье дэмжэлтэгүй ямаанайнгаа тоо толгой олон болгожо шадаһан Александр ахатан ажахыгаа үшөөшье үргэдхэхэ түсэбтэй.