​«Зоной хүн»

Б.Д. Баяртуев - Буряадай мэдээжэ уран зохёол шэнжэлэгшэ, фольклорист, Ород болон хари гүрэнүүдтэшье хэблэгдэhэн 100-hаа дээшэ эрдэмэй, публицистическэ ажалнуудай автор, олон тоото оюутад, аспирант болон диссертаци хамгаалагшадай эрдэмэй хүтэлбэрилэгшэ, залуушуулай сэсэн хүмүүжүүлэгшэ юм. Тэрэ буряадай үндэhэтэнэй- соёлой хүдэлөөнэй ударидагша, олониитын хэмжээ ябуулгануудай эмхидхэгшэ, буряад арадай hайндэр, наадануудые үүсхэгшэ, эрдэмэй, соёлой, болбосоролой түсэл, программа, акцинуудай автор.

Бата Баяртуев - оршон тойронхиие хубилгаха хэрэгтэ бүхыгөөрөө шуумайн ороһон «зоной хүн». Ород гүрэнэй шэнэ үеын түүхын эхиндэ, засаг түрын, ажабайдалай үндэһөөрөө хубилжа байһан сагта эрдэмтэн, политик, олониитын ажал ябуулагша, эрхэтэн Бата Баяртуев арад зондоо эгээл хэрэгтэй, туһатай байһаниинь дамжаггүй. Илангаяа үндэһэн арадуудай ажаһуудаг можо нютагуудта хэлэншье, соёлшье Зүблэлтэ сагай бодолгын нүлөөдэ һайса дарагдаһаниинь тобойжо гараһан тэрэ үедэ засаг зургаан нэгэ гараараа дэмжэһэн шэгтэй болоод, нүгөө гараараа совет идеологиин бата шулуун доро амидаржа туршажа байхадань, дарахадажал байгаа. Тиигэжэ Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэл байгуулагдажа, тэрэниие Дашинима Дугаров Бата Баяртуев хоёр хүтэлхэл ёһоороо хүтэлөө.

Багшадаа баяртайб

Балшар бага наһанһаа Бата Дугаржаповичые мэдэхэ байһандаа жаргалтайб. Тэрэ бидэндэ түүхын хэшээл заагша һэн. Амаа ангайгаад, хөөрэхыень шагнажа һуудагаа эли һананаб. Хэдэн жэлэй үнгэрһэн хойно иимэ хүнтэй сэхэ харилсаха талаан олондо байгаагүй гэжэ ойлгонош. Бата Дугаржапович ухаатай, зөөлэн абаритай байгаа, тэрэ үхибүүдээршье, нэрэ солотой эрдэмтэдээршье нэгэ жэгдэ харилсадаг hэн. Үхибүүн наһандаа һургуулиин хэшээлһээ гадна ондоо мэдэсэ, ойлгосо, хандасаараа хубаалдажа байһан хүнүүдтэ таталданаш. Багахан бидэнэртэ Бата Дугаржапович хүндэтэйгөөр хандажа, өөрыгөө хүндэлхэ, ухаатай, урагшатай ябаха гэжэ тон хэрэгтэй хэшээл заагаа.

…Би тиихэдэ «Ариг Ус» телекомпанида хүдэлжэ байгааб. «Сагаан һара» гэhэн фестиваль эмхидхээ гэжэ мэдээжэ болонхой бидэнэрые Бата Дугаржапович суглуулжа, дэлхэйн монголшуудай хубсаhанай харалганай «Торгон зам» гэhэн наада эмхидхэхэ зорилго табяа. Түсэлэй үнгэрhэнэйл удаа, хэhэн ажалайнгаа хэмжээнhээ сошоhоноо hананаб. 2005 ондо Улаан- Үдэдэмнай олон тоото модельер болон модель басагадай бууhаниинь урид үзэгдөөгүй байгаа hэн. Оперо болон баледэй театрта зуунhаа дээшэ хабаадагшад, олон харагшад багтажа ядажа, хэмжээ ябуулга үнгэрөө. Өөрынгөө hанаhанаараа хубаалдажа, түсэл тухай бодолоо дамжуулжа, далижуулжа, тэрэнээ бэелүүлхэ болотор дэмжэхэ иимэ хүнтэй хожомоо ушараагүйб.

Бата Дугаржаповичта хүнгэн байгаагүй. Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэл олониитын эмхи hэн. Намайе өөрынгөө орлогшоор томилоо. Мүнгэн түлэгдэхэгүй байhаниинь ойлгосотой, ондоо арга байха гэжэ хараалагдаашьегүй, гүрэн доторшье, улас доторшье ядаруу байдал тохёолдонхой. Тиимэhээ соёлой бүхы хэмжээ ябуулганууд үнэн үгэдэ болон бэелүүлхэ ехэ хүсэлдэ этигэн үнгэрдэг hэн.

Нэгэтэ Бата Дугаржапович тэрэ үедэ болбосоролой болон соёлой сайдууд ябаhан Сергей Дашинимаевич Намсараев болон Владимир Борисович Прокопьев хоёрые уряа. Хоёр дарганар филармони кабинедтэнь ерээ hэн. Шангахан хөөрэлдөөнэй түгэсхэлыень лэ hананаб. «Туhа эрижэ, хэндэ хандахабиб? Буряадай, Агын, Усть-Ордагай буряадууд бидэнhээ бэшэ хэндэ тулгалхаб?» - гэжэ Бата Баяртуев хэлээд, харюу хүлеэжэ байгаа hэн. Тэрэ даншье үнэн сэхэ хүн байгаа. Угсаата арадайнгаа хэлэ соёлой алдагдажа байhан саг алгад гарашахагүй хүсэлдөө. Аяар 70-аад жэлэй «баряанда» ургаhан үри hадаhадаа алдахагүйн түлөө.

Хажуудамнай гэжэ ойлгоноб

Бата Дугаржапович хододоо ойрохономнай, үгы, зүбөөр һаа, хажуудамнай байhыень эли ойлгохоор. Бидэ, эдир залуунууд, уласхоорондын хэмжээнэй түсэлнүүдтэй hаял танилсажа байгаабди. Зарим ушарта Бата Дугаржапович hэмээхэн хэлэжэ үгэхэ, зарим ушарта бүхыгөөрөө оролсохо. Нэгэтэ ямар бэ даа фестивалиин үнгэрhэнэй удаа, олон тоото айлшадай дунда намайе тэмдэглээ hэн: «Норжима эрэ хүн мэтээр бодомжолдог, шанга абаритай». «Эрэ хүн мэтээр бодомжолдог» гэhэн үгэнүүдые дуулаад, ехэ аягүйрхэhэнөө hананаб. Хэдэн жэлэй үнгэрhэнэй удаа, иимэ сэгнэлтээр тэрэ засаг зургаан болон олзын хэрэг эрхилэгшэдэй бидэнэй хэжэ байhан ажалдамнай бодолготойгоор хандахыень оролдоо гэжэ ойлгоноб. Бүхыгөөрөө хамаг зондо туhалха гэжэ бододог hэн.

Бата Дугаржапович гэнтэ ябашоо. Иимэ хүнүүд манай үшөөл дутуутай, хамгаалагдаагүй буряад юртэмсэ орхихо эрхэгүй гэжэ hанагдажа байгаа. Мүнөө Бата Баяртуевай сэгнэлтэ, тэрэнэй мэргэн зүбшэл илангаяа хэрэгтэй. Хэлэндээ, нютаг аялгануудтаа хандаса, буряад соёлой хүгжэлтын зам болон үшөөшье олон юумэ hуража үрдеэгүйбди. Ажабайдалда тэрэнэй хандаса – үнгэтэ, хонгёо, оёоргүй сэсэн – түрэл буряадтаа инаг дуран тухай дүримүүд болгон бэелүүлхэ хүсэл түрэнэ.

Заримдаа бидэ тоосохобди. Бата Дугаржапович задарюун хонгёогоор энеэжэ: «Өөрынгөө тархида таряа таряаб», - гэжэ хэлэгшэ hэн. Шухалань гэхэдэ, ажабайдал ямараар мэдэрнэш, тиимээр лэ амидарха гэжэ тэрэ ойлгуулаа. Ажабайдалай баялигhаа арсахагүй, өөрынгөө ажамидарал дүүрэн ойлгохо, мэдэрхэ гэжэ. Бата Баяртуевай наһан соо буряад арад шухалань байгаа гэжэ hананаб… Багшынгаа hурагшаб гэжэ өөрыгөө нэрлэхын тула энээн тухай hанажа ябахаяа оролдоноб.

Хэһэн ажалынь хэмжэшэгүй

Буряад-монгол арад XVI-XVII зуун жэлнүүдhээ эхилжэ, хуушан монгол хэлээр бэшэгдэhэн түүхэ бэшэгүүдэй, арадай аман зохёолой, уран зохёолой үбэ баялигтай гэжэ Бата Дугаржапович гэршэлээ. Дундада зуун жэлнүүдэй болон шэнэ үеын буряад литературын поэтикэ арадай аман зохёолой поэтикэтэй нягта холбоотой, тиихэдэ уран зохёол, тэрэ тоодо буддын шажанай, фольклорто үндэhэлнэ, уран зохёол арадай аман зохёол баяжуулна гэжэ эрдэмтэн тэмдэглээ.

Һүүлэй 25 жэлэй туршада Бата Дугаржапович эрдэмэй ажал ябуулжа, буряад болон монголшуудай гүн ухаан, түүхэ, соёлой hалбарида 30-hаа дээшэ эрдэмэй хүдэлмэринүүдые бэшээ. 2002 ондо тэрэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор болоhон байна.

Б.Д.Баяртуев олониитын мэдэрэл hэлгэн шэнэдхэхэ, үнэн түүхэ арадтаа бусааха, олониитын түрүү ажал ябуулагшадай мартагдаhан нэрэнүүдые hэргээхэ талаар эдэбхитэй ажал ябуулаа. Тэрэ мартагдаhан түрүүшүүлэй нэрэнүүдые бусааха талаар архивуудта бэшэмэл, баримтата болон уран зохёолой материалнуудые шэнжэлээ. Эрдэмтэн галзууд угай уг эсэгэ Шэлдэй Занги, мэдээжэ эрдэмтэд, шажанай болон олониитын ажаябуулагшад Галсан- Жимба Дылгыров, Ринчин Номтоев, Цырен-Анчик Дугарнимаев болон бусад тухай очеркнуудые бэшэжэ, «Буряадай түрүү ажаябуулагшад» болон бусад хэблэлнүүдтэ толилоо.

Олониитын ажалhаа гадна Бата Дугаржапович Ородой эрдэмэй академиин Сибириин таhагай Буряадай эрдэмэй түбэй Монгол шудалалгын, буддологиин болон тибетологиин институдта уран зохёол шудалалга болон фольклористикын таhагай даргаар хүдэлөө. Бата Баяртуев хүүгэдтэ зорюулhан дуунуудай автор, Буряадай соёлой шанар дээшэлүүлхэ талаар хэмжээ ябуулгануудые үнгэргөө. Мэдээжэ эрдэмтэн, ажаябуулагшын оролдолгоор Зүблэлтэ сагай үедэ хорюултай байhан Сагаалганай, «Гэсэрэй» 1000 жэлдэ зорюулагдаhан түрүүшын hайндэрнүүд эмхидхэгдэhэн түүхэтэй. Бата Дугаржаповичай hүүлшын үүсхэл хадаа дэлхэйн монголшуудай хубсаhанай уласхоорондын фестиваль «Торгон зам» болоно.

"Буряад үнэн" сониной архивһаа абтаһан гэрэл зураг