​​«Дээдэ Үдэ – хөөрхэн хотохон»

Аяар холын 1890 оной июниин дулаахан үдэрнүүдтэ Верхнеудинск хотодо хүндэтэ айлшан буугаа. Ажалай хэрэгээр Сахалин олтирог ошожо ябаһан Ородой мэдээжэ уран зохёолшо Антон Павлович Чехов энээгүүрнай дайраад гараа бэлэй. Тэрэ гэһээр 130 жэл үнгэрбэ.

2013 ондо Улаан-Үдэ хотодо Антон Чеховтэ табигдаһан хүшөө тэрээнэй ерэһые гэршэлнэ. Хажуудаа малгайгаа, сүүмхэеэ табяад, амаржа һууһыень энэ хүшөө харуулна. Теэд тэрэ иигэжэ амархаяа һуугаа гү, али үгы гү гэжэ хэншье хэлэхэ аргагүй. Юуб гэхэдэ, зарим түүхэшэдэй мэдээсэһээр, Антон Чехов Верхнеудинскда хононгүй зүүлжээ ябаа. Мүн нүгөө заримашуулай һанамжаар, тэрэ яарангүй хоноод, үйлсөөр ябажа амараад ошоһон байгаа.

“Верхнеудинск – хөөрхэн хотохон”,- гэжэ Антон Чеховэй бэшэһые улаан-үдынхид үеһөө үедэ дамжуулна. Манай хотые ондоо юун гэжэ тэрэ бэшээб гэжэ мүнөөшье болотор мэдэгдэнэгүй. Хэды тиигэбэшье Байгалһаа зүүлжээ оршоһон нютагууд, байгаали тухайнь һайханаар дурсаа.

- Байгал далайһаа зүүн тээшээ ябахадаа, бүхы Ород гүрэниие харахаар. Үдэртөө Кавказаар хатаргажа ябахаш, һүниндөө Доной тала дайдаар гүйлгэһэн шэнги. Үглөөгүүр нюдөө нээхэдэшни, Полтавын губерни харагдахал даа, - гэжэ Антон Чехов замайнгаа тэмдэглэлнүүд соогоо бэшээ.

Иигэжэ Лейкин нүхэртөө нэгэ доро Швейцари, Финлянди, Дон адлишаажа хараһанаа һайрхана.

Байгаали хаража баясаа

Буряадай уран зохёолшо, түүхэ шудалагша, сурбалжалагша Владимир Бараев олон жэлэй хугасаада Антон Чеховэй Сибириин, Алас Дурна зүгэй тала дайдаар ябаһые шэнжэлэн хараа, бүхы бэшэгүүдыень шүүмжэлээ. “Баруун Сибирьһээ Алас Дурна хүрэтэр харгые бүхы дэлхэй дээрэхи муухай харгынуудай нэгэн гэжэ Чеховэй хэлэһэниинь гайхалгүй”, - гэжэ Владимир Бараев тэмдэглэнэ.

Зүүн Сибириин ниислэл гэжэ нэрлэгдэһэн Эрхүү хото уран зохёолшондо ехэ һайшаагдаа. Байгал далайн эрьедэхи Листвянкые Ялтатай зэргэсүүлээ.

- Антон Чехов сугтаа ябаһан нүхэдтэйгөө хамта пароходтоо гээгдэшөө. Тиимэһээ тэдэ ашаанай пароходто һуугаа. Моридынь ехээр айһанһаа боложо, тогтохоёо болёод, бэе бэеэ хайража хаяа. Хэды тиигэбэшье суута уран зохёолшо Байгалай гүнзэгы байгаашье һаань, оёорынь хараһандаа ехэтэ гайхажа, хэзээшье мартахагүйб гэжэ Чехов хэлээ һэн, - гэжэ Владимир Бараев бүтээлнүүд соогоо бэшэнэ.

Бабушкин хотын Хизаар ороноо шэнжэлгын музейн мэргэжэлтэн Таисия Черных уран зохёолшоной Мысовая станци ерэһэн тухай өөрын һанамжа хэдэн жэлэй саада тээ бэшээ.

- Манай Мысовая һуурингые Антон Чехов һамаржа, Мысканская гэжэ хэлээ. Клюевкые Клюев гээ, - гэжэ гомдоһон шэнгеэр хэлэнэ.

Һонирхолтойнь гэхэдэ, Антон Чеховтэ түрүүшын хүшөө Мысовая һууринһаа уг гарбалтай скульптор зохёогоо. Вера Григорьевна Морозова суута уран зохёолшоной 75 жэлэй ойдо Таганрог хотодо хүшөө табюулаа һэн.

Өөрөө Антон Чехов гэртэхиндээ иигэжэ бэшээ:

“Клюевта нэгэ харуулшан манай ашаае станци абаашажа туһалхаяа мэдүүлээ. Тэрэ урдамнай морёор ябаа. Харин бидэ ябагалаабди. Ойн зүргөөр харгылхада, ямар гоёб даа! Зүүн тээшээ харахадашни, элдэб модоор баян эгсэ хада Байгалай эрье дайрана. Баруун тээшни үндэр хадаар баһа ногоон баялиг.

Найман модоной зай гаталаад, Мысканска станци хүрөөбди. Харгыда ябаһан Хяагтын ноён дарга маанадые амтатай сайгаар хүндэлөө. Станци дээрэ Боярск хүрэхыемнай мори үгөө. Саашаа Тимлюй хүрэжэ, Сэлэнгын эрьеэр харгымнай үргэлжэлөө”.

Буряад басаганай миһэрэл

Бүри зүүн тээшээ ябахадаа, Сибириин ородуудай шэг шарайн ондоо болоһые уран зохёолшон обёорһон байна. Мүн зарим буряадуудта ород шуһанай байһые хараһанаа тэмдэглээ.

- Верхнеудинск хүрэхэеэ ябаад, паром дээрэ Антон Чехов ута дэгэлтэй буряад эхэнэрые харажархёо. Тэрэ эхэнэр мүнгэн гааһаар тамхи татан, моринһоо буунгүй уһа гаталжа байгаа. Малгайнь гоёолтонууд, хүзүүнэйнь шэмэг, мүнгэн һиихэ бүхыгөөрөө Чеховые һонирхуулаа. Мориндонь хайруулхагүйн түлөө уран зохёолшоной тойрон харахадань, буряад эхэнэр үргэн дороо һахалтай ородые обёороогүй шэнги уһа харан һуугаа. “Намайе ташуураараа буулгажархихаяа байһан шэнгеэр харахадань, айдаһамни хүрөө”, - гэжэ Антон Павлович удаань нүхэдтөө дуулгаа һэн. Хэды тиигэбэшье уран зохёолшон хөөрэлдөө эхилээ. Паром хүтэлэгшын мэдээсэһээр, энэ буряад эхэнэр ходо хото ошодог, ород хэлэ яһала мэдэхэ байшоо. “Мүнгэн гааһаяа худалдыш?” - гэжэ гуйхадань: “Бэлэгээ хүндэ үгэдэггүйб”, - гэжэ түрэл хэлэн дээрээ харюусаа. Паромой эрьедэ хүрэмсөөрнь, эхэнэр зөөлэхэнөөр энеэбхилээд, гүйлгэжэ арилшоо һэн, - гэжэ Владимир Бараев бэшэнэ.

Хоноо гү, үгы гү?

Верхнеудинск хотодо Антон Павлович хоёр дабхар почтодо орожо, телеграмма эльгээгээ. Тэрэ почтын байшан мүнөө болотор “Бурятия” зочид буудалай хажууда байдаг.

Большая үйлсөөр доошоо буугаад, Наймаашадай талмайда хоол бариһан юм. Тиигэжэ Одигитриин һүмэ ошожо, нэгэ бага уншалга шагнаа, мүргөөд гараа. Үдэ голой эрье дээрэ гараад лэ, үнөөхи “Верхнеудинск – хөөрхэн хотохон” гэһэн гурбан үгэнүүдээ хэлээ гэлсэдэг.

Троицко үйлсэдэ бусаад, моритой тарантас тэргэдээ һуугаад, харгыгаа Шэтэ руу үргэлжэлүүлээ.

Зарим түүхэшэдэй мэдээсэһээр, “Пти-отель” гэжэ газарта Антон Чехов хоноһон байна. Тэрэ байшан мүнөөшье бии. Ленинэй гудамжаар Соведүүдэй талмай гаража ябахада, “Форум” гэһэн худалдаа наймаанай түбэй саанахана оршоно. Һаяхана һэльбэн заһабарилагдаһан энэ байшан дээрэ “А.Чехов хоноо” гэжэ ямаршье дансата самбар үгы.

Хоноогүй гэһэн мэдээсэл зүб шэнгеэр һанагдана. Юуб гэхэдэ, Антон Чехов тон ехээр яаража ябаа ха юм.

- Унтахаяа, эдеэлхэеэшье мартаад ябаабди. Үдэртөө 200 гаран модо харайлгажа, Амар мүрэн дээрэ пароходтоо һуухаяа шамданабди. Үдэртөө аргагүй халуун, һүниндөө хүйтэн. Нэгэ хэды һүни үбэлэйнгөө дэгэл үмдөөб, - гэжэ Антон Чехов дурсалгануудтаа бэшэһэн байна.

Сретенск хото хүрөөд, уран зохёолшон Амар мүрэнөөр Сахалин хүрэһэн юм. Гэдэргээ Москвагаа тэрэ уһан далайгаар бусаа.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг