​Даамайгаар дахуулаад...

“Буряад арадайнгаа табан хушуу мал дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ эжымнай өөрынгөө хубита оруулһан. Энэ хэрэг ехэ дэмжэдэг байһан. Наһан болохынгоо урда тээ 350 толгой «бүүбэйнүүдые» Буддын шажанай Сангхада  аадхажархиһан юм,- гээд, Иринчей Матханов тэмдэглээд, иигэжэ нэмэнэ, - эжымнай аша туһаар тараагдаһан хони ямаад талаа бүрхөөн дэлгэрһээр гээд, ехэтэ баярланаб”

«Юһэн һара хэбэл соогоо юумын гамтай...» шэрэһэн үхибүүгээ хүнэй зэргэ хүн болгохын тулада, эжынэр бүхы наһаяа зорюулна... Мансыда хэбтэһэн нарай нялха үринь эхынгээ сагаан һү уужа, энгэрыень тойроһоор, өөдөө болоно. Тиимэһээ эжынь үхибүүгээ, үхибүүниинь эхэеэшье эльгэ зүрхөөрөө мэдэрнэ. Эхынгээ үбэрһөө мултараад, бэеэ хүсөөд, багжагар баатар гү, али гоо һайхан дангина болобошье, эхын һанаан соо үхибүүн зандаал үлэнэ ха юм...

Энэрхы дулаан хандасаараа эхэ бүхэн бүхы дэлхэйе гэрэлтүүлдэг, нэн түрүүн – гэр тойронхиёо. Эжыдээ эрхэлжэ, бата тулга эсэгэдээ түшэжэ, өөдөө болоһон үхибүүд хэзээдэшье «төөрихэгүй». Иринчей, Михаил, Владимир Матхановууд эгээл иимэ оршондо үндыгөө. Мүнөө мүрөө олонхой, бата бэхи айл бүлэнүүд болонхой. Тиигэхынь тулада бүхэ гэгшын һуури аба эжынь лэ хэжэ үгөө. Гол түлэб өөһэдынгөө жэшээ дээрэ.

Жаргалай ошон соо

Аба эжы хоёройнгоо ехэ ехээр ухаа заажа байхыень ууган хүбүүниинь орой һананагүй. Гэртээ эхэ эсэгынгээ дали доро өөдөө болоһон үхибүүд гол түлэб тэдэнэйнгээ зан заншал, ажал хэхэ маяг дууряадаг, һажаадаг гээшэ. Хожом хойнодоо амяараа айл бүлэ болоходоошье, тэрээнииень баримталан сахижа ябадаг, дам саашань дамжуулдаг. “Үхибүүдээ бү хүмүүжүүлэ. Тандаал адли болохо. Өөрыгөөл хүмүүжүүлэ”, - гээд, дэмы хэлсэдэггүй. Тэрээн шэнги Эдуард Иринчеевич, Татьяна Сухэ-Базыровна Матхановтан сэсэн мэргэн бодолоороо, ажалша бэрхээрээ үхибүүдтээ ёһотой жэшээ харуулжа ябаа.

Гурбан хүбүүдэй эсэгэнь эмнэлгын эрдэмэй доктор болохын тулада, асари ехэ ажал ябуулһан аабза. Хажуудань найдамтай нүхэрынь Татьяна Сухэ-Базыровна ходол ябаа. Һургуулида хүнэй үхибүүдтэ тоо бодолго заахаһаа гадуур, наһанайнгаа нүхэрые, гурбан хүбүүдээ харасаһаа оройдоо табяагүй юм. Маша ехэ энхэргэн эжы байһан гээд, Иринчей хүбүүниинь мүнөө тэмдэглэнэ.

“Үглөөгүүр эртэ бодоод, ажалдаа ябахынгаа урда тээ шүлэ шанажархидаг һэн. Тиихэдэнь бидэ, үхибүүдынь, һургуулиһаа ерээд, пеэшэн дээрэ байһан халуун шүлэ ото эдижэ ябаабди. Бусад айлай үхибүүдтэ элдэбын байха даа”, - гэжэ ууган хүбүүниинь эхынгээ ашата ажалые мүнөөл ойлгоһоноо тэмдэглэнэ.

Гансашье һургуулида хэшээлнүүдэй үедэ бэшэ, мүн хэшээлһээ гадуур үхибүүд юу хэжэ, “юугээр” амилжа байнаб гэжэ мэдэхын тулада Татьяна Сүхэ-Базыровна Комушка тосхоноор орой һүни болотор айлнуудаар ябадаг байһан. Һургуулиин захиралта хатуу байгаа. Гадна гэртээ ерээд, орой һүни болотор үхибүүдэй дэбтэрнүүдые шалгаха даа. Тоо бодолгодоо бэрхэнүүд байһан гурбан хүбүүдынь үхибүүдэй дэбтэрнүүдые һайса шалгалсаһан аабза. Алдуунуудые олоод, карандашаар тэмдэглэхэдэнь, эжынь дээрэһээнь шалгадаг байһан.

Аба эжынгээ ямарханаар ажал хэжэ, мүнгэ олодогыень үхибүүдынь харажал байгаа. Тиигээд арга шадалаараа ажабайдалыень хүнгэдхэхэ, туһалха гэжэ оролдодог һэн. Гэртэхиеэ ходо ариг сэбэрээр байлгаха, хубсаһа хунараа угааха, элюурдэхэ гэхэ мэтын ажалда хүбүүдынь багаһаа оролсоһон.

Харин зунай зулгы сагта зуһаландаа үнжэдэг һэн. 10 сотко газар дээрэ хартаабха һуулгаха, огородоо уһалха, 5 модо зай гаталжа, жэмэс суглуулха. Эдэ бүгэдэдэ үхибүүд бүри багаһаа дүршэһэн аабза. Зургаатайхан Володя 1 литрэй, Миша – 3 литрэй, Иринчей – 5 литрэй баанхатайнууд, эжынь – 10 литрэй хүнэгтэй ой руу жэмэс түүхэеэ ошодог бэлэй. Хоёр час – харгыда, 1 час – суглуулганда гарадаг байгаа. Багахан үхибүүд эсэхэ сусахые мэдэхэ бэшэ даа – гүйдэл дундаа ябаал гүб даа. Түүжэ асарһан жэмэсээрээ Татьяна Сухэ-Базыровна варени шанадаггүй, үхибүүдээрээ нюхадаг байһан юм. Тиигэжэ саахарлаад хадагалжархиха. Үбэлэй сагта тэрээгээрээ морс хэжэ уулгадаг заншалтай байһан.

Гансашье мяха шүлэ бэшэ, загаһа эдидэг байһанаа хүбүүд дурсана. Мэшээгтэй загаһан балкон дээрэ байха даа. Тэрэнээ чудо-пеэшэн соо эжынь болгодог һэн.

Амаралтын үдэрнүүдтэ эжынь 20 литрэй түмпэн соо дүүрэтэр пирожки шарадаг байһан. Газаагуур наадажа байһанаа ороһон хүбүүд тэрээнииень нэгэ амяар эдижэрхёо гүб даа.

Зундаа эсэгынгээ нютаг Алайрта Матхановууд үбһэ хулһанда ябалсадаг байһан. Үбһэ сабшаха, ашаха, шэдэхэ ажалые наадан дундаа хээл гүб даа. Орой ерээд, банида орожо, бэеэ һэргээгээд, хоол баряад, саашаа ябаа... Гадна эхынгээ түрэһэн нютаг Ивалгын Хойто-Бэе руу нилээд ошодог байһан юм. Тэндэ Сүхэ-Базар гэжэ нагаса абатаяа, эжытэеэ ёһотой буряад оршондо хүбүүд ородог байһан. Нагаса эжынгээ буряадаар маани уншажа байһыень Иринчей элеэр һанана... Ямаантай тэмсэдэгээшье энеэн хөөрэнэ.

Матхановтанай гэртэ үхибүүн бүхэн өөрын уялгатай байһан. Тиихэдэ дэлгүүртэ юумэн хоморой һааб даа. Үрдижэ абаха хэрэгтэй. Володя хилээмэ дэлгүүрһээ асардаг һаань, хоёр томо Иринчей Михаил хоёр дэлгүүр һахижа, һү абадаг байһан. Һургуулиин урда тээ багахан Володидо һүень гэртээ оруулжа орхёод, тэрэнээ хүтэлжэ сэсэрлигтэ абаашаад, һургуули руугаа даралдадаг байгаа. Һургуулиһаа бусаад, дүүгээ баһал садигһаа абаха уялгатай байһан.

Ажалай хүсөөр

1990-ээд онуудай шэнэдхэн хубилалтын удаа, абынгаа - инфаркт, эхынгээ - инсульт болоһоной хойно, Матхановууд өөрын хэрэг эрхилхын тулада шармайһан юм. Иринчей хүбүүниинь Москвагай эмнэлгын ехэ һургуули дүүргээд, аспирантурада һуража ябаа. Дундахи Михаилынь Эрхүүдэ ехэ һургуули түгэсхөөд байгаа. Багань оюутан ябаа. Эдуард Иринчеевич хүбүүдэйнгээ нилээн бэеэ хүсэжэ байһыень ойлгоод, сугтаа нэгэдэжэ, өөрын хэрэг эрхилэе гэжэ команда үгэһэн байна. Тиигэжэ республикада анха түрүүшынхиеэ хубиин поликлиникэ нээһэн юм. Тиигээд фитосбор суглуулгын цех, эмтэй домтой ургамалнуудай шүүһэ абаха цех гэхэ мэтые удаа дараалан байгуулжа эхилээ. Тэрэшэлэн бүхы гүрэн дотороо мэдээжэ болоһон «Байкалфарм» бодоһон юм. Тиигэхын тулада гурбан хүбүүд байнгүй хүдэлөө. Хара ажал хээ. Һүниндөө бетон зөөхэһөө эхилээд, хүдэлжэл мэдээ. Гурбан хүбүүд эхиндээ “Жигули” түхэлэй нэгэ машинатай байһан. Абань “копейкээрээ” ябуулха.

Арга мүр байхагүй гэжэ байдаггүй гэжэ эсэгынгээ хэлэдэгые Иринчей ухаандаа наринаар хадагалан ябадаг. Хэды олон торолтонуудтай ушарбашье, арга мүр олдоод лэ байха. Тиихэдээ бэе бэетэеэ зүбшэхэ, сугтаа хүдэлхэ гэхэ мэтын багаһаа гэртээ олгуулагдаһан шадабаринь ёһотой хэшээл болоод үгөө бшуу. Бэе бэедээ тулгалха, түшэхэ – аха дүү хүбүүдтэ багаһаань хүмүүжүүлэгдээ.

Гарагай зургаан бүхэндэ гэртээ сугларжа, ехэ хурал эмхидхэдэг байһан юм. Тиихэдээ яаһан хээһэнээ зүбшэхэ даа, ажалаа, байдалаа хөөрэлдэхэ даа. Эхэ эсэгэнь зүбшэл үгэхэ даа.

“Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал болоходомни, дүүнэрнишье Эрхүү можын болон Буряад Уласай депутадууд болоходонь, аба эжы хоёрнай аргагүй ехээр баярлаа бэлэй”, - гээд, Иринчей Матханов мүнөө дурсан һанана. Урдахияа бодохо, юуншье боложо магад, хараалаад байха шухала, ухаатайгаар ябаха гэхэ мэтын эсэгынгээ мэргэн зүбшэлнүүдые хүбүүдынь толгойдоо бүхөөр хадуун абанхай.

Эдуард Иринчеевич Татьяна Сухэ-Базыровна хоёрой бэе бэедээ ехэ мээхэй, даамай хандасань, һанал бодолынь, һургаал заабаринь – үхибүүдтэнь ёһотой жэшээ болоно.

Аба эжын «хүшөөнүүд»

Эхиндээ тиимэшье бэлэн байгаагүй. Өөрынгөө ухаагаар, хара хүлһөөр туйлаһан юумэн хэзээдэшье үнэ сэнтэй ха юм. Матхановтанай нэрэ нэрлүүлжэ, дурасхаалыень мүнхэлэн ябаһан гурбан хүбүүдынь – эхэ эсэгын ёһотой “хүшөөнүүд” лэ даа. Тиигэбэшье хүбүүдынь абынгаа һайхан нэрэ мүнхэлэн, Улаан-Үдын зүрхэн – Соведүүдэй талмайн дэргэдэ арка бодхооһон юм. Харин мүнөө эжыдээ хүшөө бодхоохо тухай хэлсэжэ байна.

Иринчей Матахановай дурадхаһан гэрэл зураг