1800
Ага тойрогой Догой нютагай Цыден Цырендоржиевай нэрэмжэтэ музейн жасада олон һонирхол татама үнэтэй сэнтэй экспонадууд: үнэмшэлгэнүүд, фотографинууд, фронтһоо ерэһэн гурбалжан бэшэгүүд бии юм.
Гуниг дүүрэн гурбалжан бэшэгүүд
Хүнэй зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэжэ, сэбэр һайхан мэдэрэл түрүүлһэн мүрнүүд, хархис дайсадтай ами наһаяа хайрлангүй тэмсэжэ ябаһан сэрэгшэдэй гэртэхиндээ бэшэһэн бэшэгүүд. Ара талын ажалда бэеэ хайрлангүй ажаллажа ябаһан басагад бэреэдтэ баяр жаргал асарһан инагай захяанууд. Олон жэлэй туршада үлтиртэрөө уншагдаһан, эбхэлеэгээрээ нимгэржэ соорохо болошоһон, газаа талаһаа үнгэ зүһэеэ хубилжа шарлашаһан бэшэгүүд, хэтын хэтэдэ удха шанараа алдахагүй, алта мүнгэнһөөшье үнэтэй сэнтэй үгэнүүд. Хэдэн үе зоной хорбоо юртэмсэһөө халин ошоошье һаань, хариин дайдада баатарай үхэлөөр алдалан унаһан совет сэрэгшын мэндын тэмдэг үеын үедэ хүнэй сэдьхэл хүлгүүлжэл байха!
Гыдыпова Димит эгэшын ори ганса Намсарайжапов Ванчик хүбүүнэйнь аюулта дайнай үедэ агшан зуурын забһар оложо, хорон харандаашаар лата үзэгөөр эжыдээ бэшэһэн бэшэгүүд хэды ехэ баяр асардаг байгааб даа.
Бэшэг бүхэниинь «Аяа хайратайгаар һанагдаха түрэһэн ганса эжым, тандаа Улаан Армиин сэрэгшэ Цыренванчик хүбүүнтнай амар мэндэеэ хүргэнэб» гээд эхилнэ. Саашань бэшэхэдээ: «Уншажа үгэжэ байһан хүндэ, суглараад шагнажа байһан һаалишадта, үбгэд, хүгшэдтэ, хүүгэдтэ халуун мэндэеэ мэдүүлнэб. Нютагай, колхозой һонин тодоор, дэлгэрэнгыгээр дуулгажа, бэшүүлжэ байгыт. Эжы-аа, намда һанаагаа зоболтогүй гэжэ ходол захинаб. Би таниие һанаагаа зобожо байгуужаг гэжэ һанаад, үдэр бүри шахуу богонихоншье һаа бэшэг бэшэнэб», - гэжэ эжынгээ сэдьхэл заһахые оролдоно. Цыренванчигай бэшэгүүд сооһоо түрэл зониинь, нүхэдынь элирнэ. «Түдэб хуряахайтан һайнууд байна гү? Хуряахайтанда халуун мэндые хүргэгты. Сэбэгжаб хэдыдэхидэ һуранаб? Жалсаб нагасын Бадараа хаанаб? Дагбын Балмада (Бамбуудайда), Ешигмаада ба бэшэ зондо мэндые хүргэгты. Доржобал хаанаб?» - гэжэ нютаг зоноо, түрэлхидөө һурагшалжа һонирхоно.
Хаана хүрэтэр хариин дайдаар хархис дайсадые бута сохижо ябаһанаа Цыренванчик хүбүүн бэшэгтээ дуулгажал ябаа. Һүүлшынь бэшэгүүдэй нэгэндэ: «Бидэ Советскэ Белоруссиие сүлөөлэлсэжэ, ехэ байлдаанда ороод ябанабди. Үдэрһөө үдэртэ томо, бага буунуудаар буудалдажа, бэе бэеэ шархатуулалсажал байдаг даа. Дайн удаан болонгүй дүүрэхэ гэжэ эндэхи зон хөөрэлдэдэг болоо. Заа, баяртай. Мэндэ уулзая гэжэ үреэл табяад үлэгшэ, танай ори ганса хүбүүн Цыренванчик мүн даа», - гэжэ бэшэгдэнэ. Харин эгээл һүүлшынь бэшэгһээ: «Аяар холо байгаа Литва ССР-һээ амар мэндэеэ хүргэхэ зуураа бэшэхэ гэхэдэ, һонин тон хомор байна. Тиигэбэшье нэгэ хэды үгэ ярихада, иимэ байна. Би ямаршьегүй, элүүр мэндэ энэ үдэр болотор ходо дайлалдажа, СССР гүрэнэйнгөө баруун хилэдэ 15 модо тухай ошоод ябанабди. Эдихэ хоол һайн. Нам тухай һанаагаа зоболтогүй. «За отвагу» гэжэ медальда хүртөөб. Юундэ намда бэшэг бэшэнэгүйбта? Али минии бэшэһэн бэшэгүүдые абанагүй гээшэ гүт? Нютагай һонин тодоор ба дэлгэрэнгыгээр бэшэжэ байгыт. Цыжидма абжаа хаанаб? Түдэб хуряахайтан һайнууд байна гү? Сэсэг, Сэмпэлма, Мэдэг - эдэ хаанаб? Мүнөө үедэ колхоздомнай хуряалга боложо байна бэд даа. Батын Маамар, Баабайн Намжилма - эдэ хаанаб? Нүхэдтэмни мэндые хүргэгты.
Эжы-аа, баяртай. Амиды мэндэ уулзая! Харюу хүлеэн үлэгшэ, танай хүбүүн Цыренванчик».
Теэд 1944 оной август һарада Гыдыпова Димид эжыдэнь удаан хүлеэгдэһэн бэшэгэй орондо газар дэлхэйн хэлбэлзэмэ уйдхарта мэдээсэл ерээ һэн: «854-дэхи полкын 277-дохи дивизиин эрэлхэг сэрэгшэ Намсарайжапов Цыренванчик Эсэгэ ороноо эрэлхэг зоригтойгоор хамгаалжа ябаһаар, 1944 оной августын 18-ай үдэр дайсанай һомондо дайрагдажа, баатарай үхэлөөр унаа. Литвагай Сынтавинада хүдөөлүүлэгдээ».
meshok.net
Долоотой долонгир хүбүүнэй шиидхэбэри
19 наһатай эдир залуухан совет армиин сэрэгшэ Намсарайжапов Цыренванчик хархис дайсадһаа Эхэ ороноо хамгаалалсажа ябаһаар, хариин дайдада хэтын хэтэдэ үлөөшье һаань, нэрэнь нютагай хүшөөдэ мүнхэрөө, дүлэтэ дайнһаа бэшэһэн бэшэгүүдынь шэн зоригойнь гэршэ болон тодороо. Дүрэ зурагайнь үгышье һаа, олон үе сагай ошобошье, һайн дураараа дүүнь болоһон Дамба Лхамажаповай үри хүүгэд, аша зээнэр баатар сэрэгшэ Цыренванчик абгаяа зүрхэ сэдьхэлдээ дурсажа ябадагынь тон һайшаалтай.
Ушар юуб гэхэдэ, 39 наһатай Гыдыпова Димидэй аюулта мэдээсэл абаад уйлажа һуухада, хүршынь 7 наһатай долонгир бэрхэ Дамба хүбүүхэн дүтэлөөд: «Димид эжы, бү уйлагты даа. Би мүнөөдэрһөө танай хүбүүн болоһуу», - гэһэн байгаа. Энээхэн агшан зуура тохёолдоһон хоорондоо эбсэшэгүй хоёр ехэ хүсэнһөө Димид эжын зүрхэн яажа дэлбэ һүрэшөөгүй гээшэб!
Эхэдэ уйдхар гашуудал асарһан мэдээсэлэй хада уула урбуулма хара хүсэн. Газар дэлхэйе гэрэлтүүлжэ байдаг һара наранай хиртэхэдэ, хэды жэгшүүритэй байдал оршон тойрон тохёолдодог гээшэб! Эхэдээ зол жаргал асаржа, урма зоригынь бадараажа ябаһан ори гансахан хүбүүн хэзээдэшье бусахагүйнь юунтэйшье жэшэшэгүй зоболон. Мүн гүлмэрхэн үхибүүнэй гүнзэгы, хурса ухаан, дэлгэр баян сэдьхэлэйнь арюун һайхан шиидхэбэри. Сагаан яһаяа хадагалуулха түрэһэн ганса хүбүүгээ алдаад, гансаардажа байһан эхын хуби заяанда унтаршагүй наранай дулаахан элшэ асарһан, ажабайдалай ошо бадарааһан һүбэлгэн жорхой Дамбын өөрынь шиидхэбэри – үншэрһэн эхын сэдьхэлдэ зол жаргалай эхи табиһан асари ехэ хүсэн.
Лхамажапов Дамбын (Батоцыренэй) гэртэхин - абань хабагай галзууд омогой Дарижабай Һамажаб, мүн сагаангууд омогой Батын Балжит эжынь - хүбүүнэйнгээ шиидхэбэри буруушаажа, хүндэлэн үгэ тиихэдэшье, хожомыньшье хэлээгүй юм. Дамба, Даша, Цыбикжаб хүүгэдтэй Татаар Боротон (нютаг нэрэнь) үнжэгэн сагаан сэдьхэлтэй, ухаан бодолоороо, эльгэ зүрхөөрөө шэрүүн дайнай аюул, хүршэ эхэнэрэй уйдхар гашуудал ойлгохо сэнэгтэй ехэ хүбүүнэйнгээ эрхим эрэ болохо эхин һуури табиһандань баярлаал һэн бэзэ.
Дамба хэлэһэн үгэдөө нэгэтэшье урбаагүй. Түрэһэн Балжит эжы, өөрынгөө һайн дураар шэлэһэн Димит эжынэрэйнгээ, Һамажаб абынгаа аша буянгаар Дамбатанай ажабайдалынь урагшатай байгаа. Дамба һайн нүхэртэй, олон аша зээнэртэй, адууһа малаар баян, хогшол зөөреэр элбэг. Гүрэн түрын шагнал хайра – “Хүндэлэлэй орден” болон бэшэшье ажалай амжалтын тэмдэгүүд - Батоцырен Лхамажаповай үбсүү шэмэглээ. 1957 ондо Москва хотодо болоһон залуушуулай, оюутадай фестивальда делегат болоһон. Үнэр баян бүлын аба, нагаса аба, үбгэн аба болоһон намтартай. Үбэр Аргали тоонтотой Жамбалова Дугарма нүхэрынь хоёр эжынэртээ үгын зөөлэнөөр хандажа, эдеэнэй һайниие эдюулжэ, буян эдлээ. Мүнөө Дугарма эгэшэ үндэр наһатай болонхой Могойто нютагта ажаһууна. Эхэ-Геройн алтан одон үбсүүень шэмэглэдэг. Энэл даа, буян гээшэ ашатай, бурхан гээшэ хүсэтэй гэһэн үгэнүүдэй гэршэ!
Эхэ - алтан дэлхэйн амиды бурхан. Эхэ хүнэй габьяа ехэ. Залинта аадарай сахилгаан хүхэ манхан тэнгэри хаха эсхэн зурахадань, хэды һүрөөтэй байдаг бэ? Үдэрэй һанаан, һүниин зүүдэн болоһон эрдэни зэндэмэниһээ үнэтэй сэнтэй хэды олон хүнэй үринэр Эсэгэ ороноо хамгаалжа, хариин дайдада хархис дайсадай һомонһоо баатарай үхэлөөр алдалан унааб! Эхын зүрхэ сэдьхэл хаха зураһан аюулта гурбалжан бэшэгүүд.
Дулмажаб ЦЫНГУЕВА
