​Дамба Цыбеновичэй даамай hургаал

Залуухан сэтгүүлшэ ябахадаа, бэшэгүүдэй болон хүдөө бэшэгшэдэй таһагые даагша Дамба Цыбенович Цыбеновтэй ойро зуурахан хүдэлһэн хүм. Урда урдаһаа харалсаад һуухабди. Набтаршаг бэетэй, номгон намжаа зантай, энеэбхилһэн шарайтай жараад наһанай хүн бэлэй. Бэеэ наринаар абаад ябадаг, “зубрнууд, мамонтнууд” гүүлэдэг абаргашуулай арсалдаанда балай оролсодоггүй, зүрилдөөндэ зутардаггүй, үдэрэйнгөө даабари хэм соохононь дүүргээд лэ ябадаг һэн.

- Һая эхилжэ байһан хадашни шамдаа нэгэ нюуса хэлэһүү. Ажаглаарай даа, үлүү үрэтэйгөөр, үлүү удхатайгаар бэшэнэб гэжэ һанагшад бии байха. Теэд тэдэнэймнай олониинь материалдаа гаршаг үгэжэ шададаггүй. Һониноор бэшэһэн аад, гаршагынь - юрын лэ дабталга, шаблон. Яһанай ябтайхаар. Энээн тухай амяарынь һуралсалай хэшээл зарлаа һаа, үрэ гараха һэн аа гү? Бү мэдэе. Шил бү алдажархи, бүри эхинһээ гаршаг дээрээ хүдэлжэ һура, - гэжэ хэлээд, ородоор иигэжэ нэмэбэ: “Заголовок – половина успеха”.

Дамба Цыбенов

Һайниие һанажа хэлэһыень мартамаар аал. Гэр бүлэ тухайгаа намдаа хөөрэхэ.

- Манайда Финляндиһаа айлшад ерээ. Финн хүрьгэнтэй болобобди. Ехэ басаган Нинамнай тиишэ хадамда гараа. Сэсэрлигтээ айлшадтаяа байнабди. Хүгшэмни малинаа суглуулжа, варени шанаа, - гэжэ нэгэтэ хөөрэбэ. 

Ямар мэргэжэлтэй, ямар ажалтай юм басагантнай, хүрьгэнтнай гэжэ һонирхохошье юумэ үгы, шагнаад лэ дүүрээ. Мүнөө “Буряад үнэн” сониной 100 жэлэйнгээ ой тээшэ дабшажа ябахадань, Шэтын областиин Үбэр Үнгөөһөө гарбалтай ахатанаа дурсаха дурамни эзэлүүдгүй хүрөө юм. 

Хузангайтан 

Нэгэтэ Дамба Цыбеновичэй бага басаган Гажидма Дамбаевна тухай Интернет соо Валерия Дашиевагай тон һонирхолтой материал уншажархёоб. СССР-эй Эрдэмэй академиин Москвадахи Зүүн зүгэй институдта аспирантурада һуража байхадаа, Гажидма Атнер Хузангай хүбүүнтэй танилсажа, хадамда гараһан байгаа. Зүүн зүгые шэнжэлэгшэ эрдэмтэн Атнер Чувашиин үндэһэтэнэй Конгрессэй президент болохын тула кандидатураяа дэбжүүлһэн, теэд илахынь түлөө оройдоол үсөөн дуу дуталдаһан. 1997 онһоо 2002 он болотор Түлөөлэгдөөгүй арадуудай ассамблейн (организация Непредставленных народов и Наций) түрүүшын вице-түрүүлэгшэ байһан. 

Гажидма Дамбаевна хамба лама Жамбал-Доржи Гомбоевой түрүүшын оршуулагша байһан, Энэдхэг, Цейлоноор аяншалгадань хабаадалсаһан юм. Юрэнхыдөө, Ород Уласай Буддын шажантанай Сангхын уласхоорондын харилсаануудай хүгжэлтын эхиндэнь байлсаһан хүн болоно. Хадамда гарахадань, Атнер Гажидма хоёрые хамба лама адислажа, наһан соогоо жаргалтай ябахыень үреэһэн. 

Атнер Хузангайн эсэгэ – Педэр Хузангай Чувашиин арадай поэт, эжынь Вера Кузьмина СССР-эй арадай артист байһан. Иимэ үндэр соёл болбосоролтой, түрүү үзэлтэй гэр бүлэдэ бэри боложо бууха гээшэ нэгэ наһанай аза талаан байгаа ёһотой. 

Хёлгын хүбүүн басаган хоёр

Чувашиин Засагай газарые дамжан, Соёлой яаманһаа Хузангайтанай гэрэй утаһа оложо хонходобоб. Гажидма Дамбаевнатай хөөрэлдэбэбди.

- Эжы абынгаа элүүр мэндэ байхада, жэл бүри нютагаа ошодог һэм, Атнертай. Абамни ажалайнгаа намтарые “Буряад үнэнһөө” эхилһэн юм. Буряадай багшанарай училищи, сэрэгэй оршуулагшадай курсануудые дүүргэһэн. Монголдо, Наушкида хилэ сахилгада алба хэхэдэнь, гэр бүлөөрөө тэндэ байгаабди. Кадрова офицер абамни албаяа дүүргэжэ, Улаан-Үдэ руугаа буухадаа, дахинаа “Буряад үнэндөө” орожо хүдэлөө һэн. Хүнгэн, түргэн, һайн зантай, хүниие муушалхагүй – иимэ хүн бэлэй. Тэрэ үедэ Сэлэнгын баруун бэедэ сэтгүүлшэдэй бүлэнүүд зуһалан сэсэрлигүүдтэй һэн. Бато Аюшеевич Гылыков, Мунко Нимаевич Нимаев хүршэнэрнай байха. Үхибүүдтэйнь харилсахабди. Редакциин зон ехэл һайн хүнүүд гээд сэдьхэлдэм үлөө юм. Эжы аба хоёр тухайм нэгэ шог үгэ нүхэдынь зохёоһон ха. “Хёлгын эхиндэ Дамбын гараа угаахадань, Бэшүүрэй Гутайн Жэгжэдэй Цыпилма урасхалаар ерэһэн тэрэ уһыень уудаг байгаа” гэлдэжэ байжа энеэлдэхэ. Үнэхөөрөө, Хёлгын эрьедэ үдэһэн эдир хоёр уулзажа, хуби заяагаа холбоо һэм шуу, - гэжэ Гажидма Дамбаевна уяран хөөрэбэ. 

Гурбан эрдэнишүү – гурбан үринэрынь

- Атеис хаһада томо болоһон та һүүлдэнь хамба ламын оршуулагша болоот... 

- Хуби заяан тиимээр эрьеэ. Теэд тэрэ сагтаа даншье дана бэшэ, хүгшэн эжымнай бидэнээ һугабшалаад, дасан ходо абаашадаг байһан юм. Азатайгаар хүн болог гэжэ.

- Тэрэ хүсэлынь үнэхөөрөө бэелээ ха юм. 

- Хүгшэн эжын зальбаралаар, түрэлхидэйнгөө оролдолгоор абын гурбан үринэр бидэ дээдэ эрдэмтэй, гэр бүлэнүүдтэй, үри хүүгэдээ хаража ябаха золтойбди. Ахамни Тимур Дамбаевич Байконурта наһаараа хүдэлөө, ракетнэ сэрэгүүдтэ. Һамганиинь минии эжыдэл адли Бэшүүрһээ гарбалтай. Эрдэмэй түбтэ ажаллаһан намтартай. Эгэшэмнай Нина Дамбаевна Финляндида, инженер мэргэжэлтэй хүндэ хадамда гараа һэн. Өөрөө Нина Ленинградай университет дүүргэһэн, Монголой түүхэ наһаараа шэнжэлээ юм. Бүри багаһаа Монголдо ажаһууһан бидэндэ хүршэ ороной ажабайдал дүтөөр һанагдадаг байһаниинь ойлгосотой. Аха дүүнэр бидэ ёһо заншалаа һайн мэдэдэг, харида байгаашье һаа, буряад хэлэеэ мартадаггүй, тоонтоёо, гал гуламтаяа эрьежэ ерэдэгбди. Хузангайтанда бэри боложо буухадаа, нэгэшье ондоошорхоогүй һэм, аха захаяа хүндэлхэ заншалнай адлил байгаа ха юм. Энэ талаар хадам эжытэйгээ – Вера Кузьминичнатай ехэ тааража, бэе бэедээ аргагүй хүндэтэйгөөр хандадаг байгаабди. Чуваш яряанай хэлэндэ яһала һурааб, арадай соёл болбосоролтой танилсааб. Гурбан жэлэй саада тээ Педэр хүбүүгээ Буряад орондо абаашажа, түрэл гаралтайгаа уулзуулааб. Байгалаар аяншалаабди. Педэрнай Москва хотодо Мicrofoft эмхиин Ород Уласай отделенидэ шэнэ һонинуудай ахамад редактораар ажаллана. 

- Үбгэн абань – Дамба Цыбенович сэтгүүлшэн байһан, өөрэгүй мүр дахан уг залгамжалһан ябадал болоно бэшэ гү? Дүрэ зураг дээрэ харахада, Педэр Хузангайтанай шарай абаһан, Хёлгын буряадуудһаа ондоохон. 

- Тиимэ. Эсэгынгээ элинсэгэй түһөөтэй. Гэбэшье Буряад нютаг эжын талаар эхинэйм эхин гэжэ шүтэжэ ябадаг юм досоогоо...

- Аба, эжыһээ гадна сэдьхэлдээ хэниие нангинаар хадагалжа ябадаг гээшэбта? 

- Хамба лама Жамбал-Доржи Гомбоевые. Оршуулагшань байхадам, буддын шажанай ёһо гуримууд тухай ехэ аятайгаар хөөрэжэ, ойлгуулжа үгэдэг һэн. Сангхые толгойлогшо дэлхэйн хэмжээндэ Совет гүрэниие түлөөлжэ ябаа. Түрэлхиин дипломат, ухаатай сэсэн хүн бэлэй. 

- Наһанайнгаа амаралтада нам гаранхайт. Һанаагаа зобохо юумэн бии гү?

- Нүхэрни, Атнер чуваш хэлэнэй түлөө амин голоо үгэжэ ябадаг. Буряад хэлэн ямар байдалдаб гэжэ мүн лэ һонирходог. Бүгэдэ Буряадай хуралдаанда нэгэтэ хабаадаад, ехэл голхорһон юм. Трибунада гарагшад буряад хэлэн тухай хуу ородоор үгэ хэлээ бшуу. Поэт Дамба Жалсараев гансаараа буряадаар хэлээ гэжэ гайхаһан юм. Чувашиин Конгресстэ мүнөөшье болотороо гансал чуваш хэлэн дээрээ үгэеэ ойлголсодог. Хузангайтан бидэ үндэһэн хэлэнүүдэйнгээ түлөө зүрхэеэ үбдэхөөнэлди даа. 

- Гажидма Дамбаевна, Тандаа, танайнгаа гэр бүлэдэ элүүр мэндые, үнэн һайниие хүсэнэб. Зуу хүрэхэеэ байһан “Буряад үнэнэй” сэтгүүлшын – Дамба Цыбеновичэй нэрые дээрэ үргэжэ ябанат. Иигэжэ хөөрэлдөөгөө түгэсхэхэдөө, досоогоо шэбшэнэб: “Үнэхөөрөөшье, Дамба Цыбеновичэй нюуса һургаал шэхэндэм шэд гэжэ тороо, ухааем һоноржуулаа, уран найруулгадам туһа болоо һэн ха. Үри хүүгэд тухайнь мүнөө хөөрэжэ, үриеэ түлэбэ ха гүб? Энээниие оршолон мэдэхэ...