1814
Бурханhаа табисууртай багша Бальжинима Цыренович Цыренов (1920-1982) тухай хөөрэхэ аза жаргалтай байhандаа баяртай байнаб. Түгнын талын эгээл мэдээжэ хүнүүдэй нэгэн болохо Бальжинима Цыренович элүүр мэндэ ябаа hаа, 2020 оной майн 2-то тэбхэр 100 наhаяа тэмдэглэхэ һэн. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай болон багшын ажалай ветеран, Буряад Уласай габьяата багша, Ородой Холбоото Уласай гэгээрэлэй отличник, Ажалай Улаан Тугай орденой кавалер юм. Мүн тиихэдэ «СССР-эй хүндэтэ турист», «СССР-эй хүндэтэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэ» гэжэ нэрэ зэргэнүүдтэй байhаниинь ехэл омогорхолтой байдаг. Гадна СССР-эй Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүн, «Буряад үнэн», «Правда Бурятии» сонинуудай, Бүхэсоюзна «Учительская газета» сониной, «География в школе» сэтгүүлэй штатна бэшэ корреспондент ябаhан байна...
Үнгэрhэн зуун жэлэй далаад гаран онуудаар түрүүшынхиеэ Бальжинима Цыреновичтэй уулзаhамби. Оюутан ябахаhаа нүхэсэhэн минии нүхэр басаган Цыренова Галиин түрэhэн эсэгэнь болоно. Тэрэм хэнээ hажаажа, шара ногоохон нюдэтэй (“Чья будешь, моя зелёноглазая меркитка?» - гэжэ нүхэр басагаяа хүхеэдэг hэм), морхогор үндэр хамартай, сагаан сэбэрхэн шарайтай бэ гэжэ ехэл hонирхооб. Эсэгэ басаган хоёр тон адли түһөөтэй байба. Тэрэ уулзалгын олон hонин хөөрөөнүүдые наhан соогоо мартангүй хадуужа ябаа hэм. Тиимэһээ тэрэнээ дурсаха хүсэлэнтэй байнаб.
Хизаар ороноо шэнжэлэгшэ
Мухар-Шэбэрэй Суулгын, ХошуунҮзүүрэй, Һутайн hургуулинуудта Бальжинима Цыренович багшаар ажаллаhaн. Географи, астрономи заахаhаа гадуур, hургуулиин захиралай орлогшын уялгануудые дүүргээ. Үшөө түрэл тоонтынгоо түүхэ, хизаар ороноо шэнжэлхэ хэрэгтэ горитой хубитаяа оруулhан. Эрдэм ухаанай алишье hалбарида гүнзэгы мэдэсэтэй багша хамаг шадалаа, эрдэм бодолоо энэ ажалда сүм зорюулhан. Багшын хүтэлбэри доро нээгдэhэн хоёр музей гансашье Мухар-Шэбэртэ бэшэ, харин бүхы Буряад орондоо мэдээжэ - арадай баялиг болонхой гэхэдэ, алдуу болохогүй.
Музейн омогорхол болоhон олон тоото экспонадуудтай хамта археологиин таhаг олоной анхарал эзэлүүдгүй татадаг байhан юм. Буряадай эрдэмэй түбэй эрдэмтэд тэдэ суглуулбаринуудыень, багшын хубита ажалыень үндэрөөр сэгнэжэ, Бальжинима Цыреновичиие эрдэмэй түбтэ ерэжэ, шэнжэлгэнүүдээ үргэлжэлүүлхыень нэгэнтэ бэшэ дурадхадаг байhан.
Олоной hонирхол татаhан
«Сэрэгшэдэй Алдар солын» булан музейдэ бии байhан юм. Энэ буландань олон тоото фотозурагууд, сэрэгшэдэй дурсалганууд, түрэлхидтөө фронтhоо бэшэhэн бэшэгүүд хадагалаатай һэн. Ехэл ажал ябуулжа, хүн зонтой уулзажа, дайнай үеын экспонадууд суглуулагдаhан. Сагай уларил шэнжэлэгшэ Аймагай болон республикын олон тоото конкурснуудта, эрдэмэй конференцинүүдтэ, хизаар ороноо шэнжэлгын слёдуудта Бальжинима Цыреновичэй шабинарынь эдэбхитэйгээр хабаадалсажа шалгардаг, түрүү hууринуудые абадаг байhаниинь омогорхолтой. Үшөө нэгэ дурдангүй байхаар бэшэ hонин гэхэдэ, Бальжинима Цыренович сагай уларил шэнжэлһэн, өөрын тусхай метеостанци зохёон байгуулhан юм. Тэрэ бүтээлээрээ Буряадай Гидрометеостанцитай холбоо тогтоожо, ажал хэрэгээрээ харилсаатай байhан. Энээхэн ажалай бүтэсэтэйгээр ябахынь тулада наhанайнь нүхэр Намжилма Сангадиевна тусхай hуралсал гараhан юм. Багшын ударилга доро hурагшад ехэл оролдосотойгоор голой уhа, агаар, бороо хурын оролгые шэнжэлдэг бэлэй.
Мэргэдүүдэй хэрэм шэнжэлэгшэ
Энэ олон ажалайнгаа хажуугаар, Бальжинима Цыренович нютаг зонойнгоо гарбалаар ехэтэ hонирходог байhан. Тиигэжэ энэ хэрэгээр ехэ шэнжэлгэ хэжэ, Суулга, Хошуун-Үзүүр, Бэшүүр тосхонуудай ажаhуугшадай угайнь hарбаалжан - hалаануудые бэдэржэ, дэбтэр зохёожо гаргаhан габьяатай. Тэрэ ажалайнь аша мүнөө тусгаар сэнтэй - нютагай зон хэрэглэжэ, залуу халаандаа үзүүлнэ, дамжуулна.
Байгаалитай холбоотой үльгэр ба домогууд, хэдэн зуугаад мянган жэлнүүдэй хугасаа соо бии болоhон хүшөөнүүд - Хатан-Уула, Үүдэн шулуун, Мойhото монгол, Бажагар хада, Табан хурган минии hонирхол үнинэй татадаг юм. Суулгын дунда hургуули дүүргэжэ гараhан Валерий Бальжирович Елбаев нютагайнгаа багшын эхилhэн меркидүүдэй хэрэм тухай шэнжэлгын ажалые мүнөөшье болотор үргэлжэлүүлhэн зандаа. Һургуулиин шаби ябахадаа hонирхоhон хизаар ороноо шэнжэлэлгэ наhанайнь хоббихэрэг боложо үлэнхэй ха. Валерий Бальжирович мүнөө Фейсбук хуудаhанда, «Меркиты» гэжэ тусхай блог байгууланхай. Тэрээн соонь нютагай багшын шэнжэлгэнүүдhээ эхи захатай олон hонин түүхэнүүд дурдагдадаг.
Арсалан хада абарагша
Улаан-Үдэ - Тарбагатайн аймаг хоёрой хоорондо оршодог үшөө нэгэ байгаалиин хүшөө болоhон «Спящий лев» минии hонирхол татадаг. Федеральна харгы бариха үедэ тэрэ хадын оройдо байhан шулууе hандаажа, бутаруулжа, харгы барилганда эдлэхэ гэhэн шиидхэбэри гүрэнэй албан абаhан байгаа ха. Эгээл тэрэ сагта Бальжинима Цыренович өөрынгөө хёрхо нюдөөр Арсаланай шэлэ дээрэ Будда бурханай hуухые ажаглаhан юм. Тиигэжэ тэндэ мүргэл шүтөөнэй газар гэжэ ойлгоод, тэрэ хадын үндэр оройн шулууе дайрангүйгөөр, тэрэ зандань үлөөхэ гэhэн ажал ябуулжа эхилhэн түүхэтэй. Өөрынь бэшэhэн статья СССР-эй Гэгээрэлэй яаманай «География в школе» гэhэн сэтгүүлдэ болон ондоошье олон сонинуудта хэблэгдэн гаража, энэ хэрэгтэнь ехэхэн нүлөө үзүүлhэн байдаг. Тиигэжэ тэрэ хадын үндэр шулуун уула зандаа үлэжэ, мүнөө сагта зоной, аяншадай hонирходог, шүтэдэг газар болонхой. Айл бүлэ боложо байhан залуушуул тэрэ «Спящий лев» гэдэг шулуун хүшөөе гэр бүлын жаргал үршөөнэ гэжэ тоолодог, шүтэдэг болоhониинь ехэл баярламаар. Тиигэжэ сэсэн мэргэн бодолтой, баян зүрхэ сэдьхэлтэй, урагшаа hанаатай эдэбхитэн Бальжинима Цыренович амжалтатай ажалаараа нютаг нугаяа суурхуулhан, Буряад арадайнгаа түүхэдэ өөрынгөө ялас гэмэ мүр үлөөhэн юм.
«Уг дамжан далижалга»
Цыреновтэнэй бүлын зургаан үринэрынь, олон тоото ашанар ба зээнэрынь угаа дамжуулжа, эсэгынгээ нэрэ солыень дээрэ үргэжэ, эхилhэн ажал хэрэгыень урагшатай үргэлжэлүүлжэ ябана.
Светлана Бальжинимаевна Цыренова - ород хэлэнэй багша. Ирина Бальжинимаевна Нимаева буряад хэлэ бэшэг Эрхүүгэй университедтэ шудалаа, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, «Буряад Уласай эрдэм ухаанай габьяата ажал ябуулагша» гэжэ сэгнэлтэдэ хүртэhэн. ВСГАКИгай дээдэ hургуулида мүнөөшье хүдэлhөөр. Татьяна Бальжинимаевна Хамаганова олон жэлдэ Буряадай гүрэнэй телевиденидэ ахалагша режиссёроор ажаллаhан юм. Ажалай амаралтада гараашье hаа, гараа эльбэжэ hуудаггүй - хэдэн номуудые бэшэжэ хэблэhэн. «Русский характер», «Житейские истории», «Однажды в сухую грозу» гэhэн номуудыень олон уншагшад үндэрөөр сэгнээ. «Сибириин эхэнэрнүүдэй алтан жасада» Татьяна Бальжинимаевна Хамагановагай нэрэнь оруулагданхай. Эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлхэ ори ганса хүбүүниинь - Сергей Бальжинимаевич Цыренов Санкт-Петербургда уран зурагай дээдэ hургуули дүүргэжэ, художник-портретист боложо, тэндээ нютагжажа ажаhууна. Эхынгээ уран хэлэ, зохёохы шадабарииень одхон басаган Валентинань абажа түрөө. Валентина Бальжинимаевна Цыренова мэдээжэ ирагуу найрагша юм. Бальжинима Цыреновичэй наһанайнь нүхэр Намжилма Сангадиевна залууһаа хойшо уянгатай, гүнзэгы удхатай шүлэгүүдые зохёожо, «Буряад үнэн» сониндо хэблэжэ гаргадаг байгаа. «Суулгамни» гэжэ шүлэгтэнь нютагай хүбүүн, композитор Зоригто Чимитович Бадмаев хүгжэм найруулһан юм. Тэрэ дуун Суулга нютагай гимн болонхой мүнөөшье зэдэлhээр, бултаниие баясуулһаар бшуу.
Абгынгаа гэр бүлэдэ өөдөө болоһон Галя мүнөө Түнхэн нютагта англи хэлэнэй эгээл мэдээжэ багша юм. Галина Шириповна Марактаева hургуулида багшалhаар...
Дээгүүр ангида hурадаг аад, hургуулиин линейкэдэ үргэлжэ шагнал абадаг, сэбэр сагаан шарайтай, алишье тээшээ тэгшэ бэрхэ Бальжинима хүбүүнтэй Намжилма Сангадиевна айл бүлэ байгуулжа, олон бэрхэ үринэрые хүмүүжүүлхэ аза талаантай байгаа. Иигэжэл гэр бүлын ба ажалай талаар доро дохимоор хүндэтэй Бальжинима Цыреновичиие дурсаhандаа ехэ баяртай байнаб. Багшынгаа нангин дурасхаалые нютагай hургуули дүүргэгшэд нангинаар сахин ябадаг. Хүнэй наhанай мүнхэ бэшэшье hаань, хэhэн хэрэгынь, сэсэн hургаалынь мүнхэ ха юм. Элитэ багшын бэлиг талаан үринэртэнь, аша зээнэртэнь, шабинартань таран, нэрэ солыень мүнхэлэн байhаниинь юунhээшье сэнтэй даа.
Светлана БАТУЕВА-ШОЙЖОНОВА, СССР-эй гэгээрэлэй отличник, Буряад Уласай габьяата багша
Светлана Батуева-Шойжоновагай дурадхаһан гэрэл зураг
