Хүрьгэдэй хүнгэн бэшэ зам

Һаяхана, майн 9 -дэ, Агуу Илалтын 7 5 жэлэй ойн б аяр тэмдэглэбэбди. Эды хугасаада гурбан үе зон ургаа. Манай г үрэнэй арадуудай 27 сая зоной ами наhа аб аашаhан дайн тухай мүнөөнэй залуушуул тон бага юумэ мэдэнэ. Һуралсалай түүхын номуудай ехэнхинь буруу мэдээсэл үгэнэ. Үнгэржэ ерэхэдээ, нёдондо нэгэ Ханты-Мансиин ахалагша классай hурагша Германида болоһон конференци дээрэ иигэжэ хэлээ: “Бидэ, ородууд, дайнай ү едэ олон немецүүдые алаhан байнабди. Хүлисыт даа!”.

Халаг даа!

«База зоной байра нэгэн»

Догой нютагай Базарай Цырендоржи Согто-Хангилай Жамсаранай Батоболот хоёр Догойн боохой хуасай омогой Сэсэгтын Сэрээжэдэй басагад Цыпелма ба Цыбигмид хоёртой гэр бүлэ боложо, нютаг нютагтаа үри хүүгэдые үндылгэн, хүн болгожо, арад зонойнгоо дундахана алдар солодо хүртэн ажаhууhан юм.

Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай эхилхэдэ, минии эсэгэ Базарай Цырендоржи 30 наhатай байhан юм. Батоболот хуряахай Цыпелма абгайтай сасуутан, 29-тэй байгаа.

Цыпелма Цыбигмид хоёр нэгэ айлайда түрэбэшье, балшар наhандаа суг наадажа, дахасалдан үндыхэ хубигүй байшоо. Сэрээжэд эсэгэнь Цыбигмидэйнгээ үендөөшье хүрөөдүй байхада, наhа бараба. Эжынь Ага-Хангилай Хулиндын Галсанай Түгдэмэй Долгор хадаа хоёр басагадтаяа түрхэмүүдтээ бусаа hэн. Уданшьегүй Үрөөнэйн Сагаан Шулуутай нютагай Арьбадай Жаргал гэжэ хүнэй hамган боложо ошоходоо, ехэ Цыпелмагаа дахуулаад, бага Цыбигмидээ абгындаа Галсанай Жэмбындэ үргэмжэдэ үгөөд ошоо hэн. Теэд хоёр басагад холбоогоо алдаагүй, саашанхидаа хуби заяанайнь одод аргагүй hониноор холболдон үргэлжэлhэн юм.

Цыбигмидэй үргэмэл абань Галсан Жэмбэ эмшэ лама байгаа. Бага үхибүүдые түбэд эмээр аргалдаг Рабдан лама гэжэ нютаг нугадаа суурхаһан. 25 наhатайдаа hамгаяа гэртэнь ябуулхадаа, ганса түрэhэн Догдом хүбүүгээ Доржо хуряайхайндаа абаашажархиhан байгаа. Агын Мамба дасанда эмэй ном шудалаад, зониие аргалжа байhанаа, яhала наhатайхан болоод, хүдөө гарахадаа, Агын Дүүмын тайшаа ябаhан ноён Аюшын Дыжид басагые hамга абажа, Хулинда нютагайнгаа Баруун асада, Хара Бэлшэр хадын баруун талада түбхинэhэн түүхэтэй. Дыжид hамганиинь мориндо тусгаар бэрхэ, талада ургалжа баряад номгоруулан, эмээлдэ, хазаарта hургажархиха. XIX зуунай 90 гаран ондо Николай хан тайжые Турын голдо угтамжада сагаан моритой найман басагадай нэгэн байhан юм. Эдээнэй фото- зураг Зугаалайн музейдэ байна. Догдом хүбүүнэйнь үри Цыбен Догдомэ гушаад наhандаа БурЦИК- эй гэшүүн болоод, Буркомсомолой 1-дэхи секретарь ябатараа, 1937 ондо панмонголист гэжэ хардуулан алуулhан байна.

Цыпелмагай үргэмэл абань Арьбад Жаргал гээшэ хадаа ехэ наймаашан, Хитадай Бээжэн, Харбин хотонуудһаа эд бүд, торгон, хоргой асаржа наймаалдаг байтараа, 1930-аад онуудаар хүндэ үбшэнһөө наhа барашаhан. Жаргалай Еши хүбүүниинь багша байhан. Баруун дайнда гвардиин офицер ябаhан, хэдэн дайшалхы орден, медальнуудтай хүн аад, гэнтын аюулда орожо, 50 гаран ондо наhа бараhан. Жамьян дүү хүбүүниинь залуугаар Баруун дайнда орожо, hураггүйгөөр үгы аад, hүүлэй үеын бэдэрэгшэдэй ашаар хаана хосорhониинь, хүдөөлүүлэгдэhэниинь элиржэ байна ха.

Жэмбын Цыбигмид хонгор залуу 18 наhандаа Догой нютагай өөрэ, бэрхэ, эелдэр зулгыхан Доржо хүбүүнтэй инаг дуранай холбоогоор ниилэжэ, гэр бүлэ болон, түрэhэн нютагаа ерэжэ hууhан юм.

Цыпелмань Согто уулын үбэрэй Дунда Үбжэгэеэ нютагай Жамсаранай Батоболодтой инагай нангин холбоо байгуулжа, удаа дараалан, Эсэгын дайнай урда тээ хоёр, дайнай hүүлээр нэгэ хүбүүдтэй болоhон.

Солдат түрэһэн хүбүүн

Эдэ хоёр залуу бүлэ нютагайнгаа колхозуудта ажаллан, ажабайдалай болон хүдэлмэриин оньhо, дүршэл бэедээ шэнгээжэ, Зүблэлтэ гүрэнөө бэхижүүлэн байтараа, аяар баруун тээхи Германи гүрэн арьяатан маягтай хүтэлбэрилэгшэтэй боложо, энээхэн алтан дэлхэйемнай бултыень эзэмдэжэ, арад зонииень богоол болгохо hэдэлгэтэйгээр hүниин харанхыгаар бузар муухай хулгайшан шэнгеэр манай гүрэнэй баруун хилэ дээрэhээ дай эхилбэ бшуу. Манай Агын Буряадай национальна тойрогой сэрэгэй наhанай хүбүүд удаа дараалан татагдан, дайшалхы бүлэгүүд руу эльгээгдэһэн байба.

Минии хөөрөөнэй гол геройнууд Жамсаранай Батоболот (1912 оной) Базарай Цырен-Доржо (1911 оной) хоёр 1941 оной июлиин 25-да Ага тойрогой военкомадаар татагдажа, Шэтын хойто эбэрэй Бургень тосхондо байhан 25-дахи тусгаар батальоной ВНОС гэдэг пунктда 1972-дохи зенитно-артиллерийскэ полкын бүридэлдэ абтаһан юм. Доржошье, Батоболодшье хадаа урда тээнь 1933 онһоо сэрэгэй татабарида орожо, жэлэй 2-3 hараар сэрэгэй hургуули гарадаг байhан. Тиигэхэ бүринь Доржын эжы Ага-Хангилhаа гарбалтай Дахалайн Мажит иигэжэ хэлэдэг hэн: “Одхон хүбүүгээ, Доржоёо, түрэхэдэмни, хүйһыень хүндэhэн Лосол лама: “Солдат”, - гээ hэн”, - гэжэ гайхадаг байhан юм. Тэдэ имагтал үндэр хадануудай оройдо түхеэрэгдэhэн постнуудта агаараар ябаhан юумэнүүдые адаглан хараха уялгатай байгаа.

Майн 1-иие Москвада угтаа

«Москва хото апрелиин эхеэр «теплушка» гэжэ вагон соо ерэхэдэмнай, ехэ дулаан, хүхэ ногоон hалхинда хиидэжэ байгаа hэн. Нэгэ hарын туршада шэнэ пушка, бэшэшье хэрэгсэлнүүдээ үзэhөөр байтарнай, Майн 1-эй hайндэр болошобо.

Майн 1-эй hайндэр Совет гүрэн соо ямаршье сагта үргэнөөр тэмдэглэгдэдэг hэн. “Үдэшэнь манай полкынхидые Москвагай «Серп и Молот» гэжэ ехэ заводой клуб соо болоhон митингдэ абаашаба гээшэ. Трибунада гараhан лэ хүн: «Наше дело правое, мы победим! Да здравствует великий Сталин!» - гээд лэ дүүргэнэ. Манай полкын зүгhөө 4-дэхи батарейн командир, лейтенант Фёдоров үгэ хэлээ hэн. Тэрэ Полтавын университедэй залуухан ехэ эрдэмтэй багша байhан. Тэрэ хэлэхэдээ: «Полк соомнай олон яhанай солдадууд бии, тэдэнэй дунда - буряадууд. «За великую интернациональную дружбу советского народа!» - гээд, дүүргэбэ. Митингын hүүлээр заводой уран hайханай бүлгэмэйхид ехэ концерт харуулба. Удаань концертые хүтэлэгшэ: «Солдадуудай дунда дуу дуулаха зон байгаа hаа, сценэ дээрэ уригдана»,- гэбэ. Батоболот бидэ хоёр сценэ дээрэ гаража:

«Табгай сагаан хүринөөрөө

Табаруулаа Ворошилов.

Хамар сагаан бороороо

Хатаруулаа Ворошилов»,

- гэжэ дуулажархихадамнай, аргагүй ехэ альга ташалган болоо hэн даа.

Москваhаа маанадые түрүүн Резервнэ байhан аад, hүүлдэ Степной болоhон Иван Степанович Коневой хүтэлбэрилдэг фронтын бүридэлдэ Прохоровко гэжэ тосхоной зүүн тээхи багахан ойтой, бургааhатай, боролжотой газарта (шугыда) асараа hэн. Эндээ удаахан лэ байгаабди. Юго-Западный гэжэ Ватутинай хүтэлбэрилдэг фронтын ара таладань байгаабди».

Иигэжэ абамни хөөрэдэг һэн. Абынгаа энэ хөөрөөе буулгажа бэшэһэн байнаб.

Цыбик ЦЫРЕНДОРЖИЕВ, Россиин габьяата багша, «Дайнай үеын үхибүүн»

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).