Байгал далай мүнөө сагта хойхо шубуудай ажамидаралда тааруу

Хойхо (баклан) шубуун болон хаб загаһан Байгалай суута омоли загаһанай үсөөрэлгэдэ нүлөөлнэ гээд эрдэмтэд, олониитын ажаябуулагшад, загаһашадшье хэлэдэг болонхой. Тиин хойхо шубуун тухай биологиин эрдэмэй доктор, БГУ-гай профессор, бүхэли наһаараа шубуудые, мүн тэдэнэй ажабайдал шэнжэлһэн Цыдып Заятуевич ДОРЖИЕВТАЙ хөөрэлдэбэбди.

- Сайн байна, Цыдып Заятуевич! Һүүлэй хэдэн жэлэй туршада Байгал далай дээрэ хойхо шубууд амаргүйгөөр олошороо. Тэдэмнай Улаан номдо нэгэ үедэ ороод байгша бэлэй. Харин мүнөө загаһаша шубуудай тоо хэды болоод байнаб?

- Сайн байна! Үнэхөөрөөшье, һүүлэй жэлнүүдтэ хойхо шубууд олон болоо. Тэдэ манай нютагай түрүүшын Улаан номдо үгы болоһон амитадай тоодо оруулагдаа һэн. Хоёрдохиёо барлагдаһан номдо үсөөн тоото шубууд гээд бэшээтэй. Харин гурбадахи номдо огто ороогүй: эдэ шубууд Байгал далай дээрэ олошороо. Юуб гэбэл, һүүлэй 10 гаран жэлэй туршада Дунда Азиин газар дэбисхэр дээрэхи уһа голнууд шэргээ, нуур сөөрэмүүд хатаа. Тиихэдэнь хойхо шубууд эдихэ загаһаар баян нуурнуудые бэдэржэ нүүгээ гээшэ. Байгал далай мүнөө сагта хойхо шубуудай ажамидаралда тааруу байжа, тэдэ манай нютаг руу ниидэжэ ерэһэн ушартай. Ямаршье амитан өөртөө таарамжатай газар, уһа шэлэжэ, ажабайдалаа зохёодог гээшэ ааб даа. Хойхо шубуудшье эдихэ хоолоо бэдэржэ, ходол ниидэжэ ябадаг юм. Мүнөөдэр - эндэ, үглөөдэр - тэндэ. Хэдэн модоной зай гаталха аргатай. Тиимэ дээрэһээ шубуудай тоо толгойень бүридхэлдэ абаха гээшэ тон орёо. Нэгэ һүрэг хэдэн дахин тоологдожо болохо. Тэдэнэй уурхайень тооложо, һүрэгэй тоо тодорхойлхо арга байдаг. Теэд хойхо шубууд хүнэй ябахаар, хүрэжэ ошохоор бэшэ үндэр хада хабсагайн оройгоор уурхайнуудаа түхеэрдэг. Тэдэниие тоолохо гэбэл, эрдэмтэдэй тусхай бүлэг байгуулха, оньһото түхеэрэлгэнүүдые хэрэглэхэ хэрэгтэй. «Заповедное Подлеморье» гэһэн хүреэлэнгэй эрдэмтэн, биологиин эрдэмэй доктор, минии шаби Александр Ананин Чивыркуйн тохойдо хойхо шубуудай тоо 10 мянганда хүрэнэ гээд багсаамжална. Эрдэмтэд бүхы ажалаа согсолжо дүүргэхэдээ, бүри тодорхой мэдээ үгэхэ бэзэ.

- Хойхо шубууд омоли загаһанай үсөөрэлгэдэ хэр ехэ нүлөө үзүүлнэ гээшэб?

- Тэдэ омоли загаһа гансал түрьһэеэ хаяжа байха үедэнь эдихэ аргатай. Харин намартаа омолиин түрьһэлхэ үедэ хойхо шубууд ехэбшэлэн урагшаа нүүнхэй байдаг. Бэшэ сагта загаһан Байгалай гүнзэгыдэ ажамидардаг гээшэ. Шубууд тиимэ доро бухажа, яагаад загаһашалха болоноб? Тэдэ далайн уһанай дээхэнүүр тамаржа ажамидардаг ялаагана, алгана гэхэ мэтын жэжэ загаһа барижа эдидэг юм. Тиимэһээ хойхо шубууд омоли загаһые хюдана гэхэдэ, тон буруу болоно. Яагаашье һаа, шубууд хуули бусаар загаһа гүльмэдэжэ баридаг зонһоо ехээр хохидол үзүүлхэгүй. Мүнөө омоли барихань хорюултай гээд мэдэнэбди. Теэд загаһан дэлгүүртэ наймаалагдаһаар лэ ха юм.

- Шубуудай тоо толгойень зорюута үсөөрүүлхэ хэрэгтэй гээд хэлэхэ зариман олдодог. Тэрэнь хэр гээшэб?

- Хойхо шубуудые тиимэ бэлээр буудажа һалгаахагүйш. Хэн тэдэниие хюдаха болоноб? Тэдэнэй мяхан мүнөө хэрэглэгдэнэгүй. Харин мяхыень буйлуулжа, консервэ мэтын юумэ хэжэ эхилээл һаань, олзоборилходо болоно. Юрэдөө, байгаалида дэмы юумэн дайралдадаггүй. Мүнөө тахал үбшэн дэлхэйгээр дүүрэн таража, хүн зон хохидожо байна ха юм. Амитад, шубуудшье тахал үбшэндэ дайрагдажа, олоор хосордог гээшэ. Эхэ байгаалимнай иигээд лэ хүн зоной, амитан шубуудай тоо толгой тааралдуулаад байдаг лэ даа.

- Тиихэдээ бүхы юумэмнай хуу дундаа хабаатай болоно гээшэ гү?

- Тиинэ. Хэдэн жэлэй туршада ой модоёо хайра гамгүйгөөр тайража байһанһаамнай боложо, уһа голнууднай, нуурнууднай хатана. Тиихэдэнь урдандаа түрьһэеэ хаяхаяа ородог байһан голнууд руу загаһан ошоногүй. Загаһа эдижэ ажамидардаг сахали, хойхо мэтын шубуудта тон хүндэ байдал тогтоно. Гансал загаһаар хоолложо ябаа сахали шубууд мүнөө таршаа, хорхойнуудаар хооллохо баатай болоод байна бшуу. Гадна хойхын дальбараануудые айлгахын тула уурхайдань добтолно. Юуб гэхэдэ, дальбараанууд залд гэхэдээ, эдиһэн эдеэгээ бөөлжэжэ гаргадаг юм. Тиихэдэнь сахали тэрэнииень эдинэ. Һайн байдалһаа сахали ондоо шубуунай дальбараагай бөөлжэһэ эдижэ, үл залгажа ябана аал?

Хүн зоной Эхэ байгаалидаа хайша хэрэгээр хандаһан ушарһаа ажабайдалай алишье талаар хохидол гараад ерэнэ бшуу. Манай нютагта үзэгдэдэггүй һалхи шуурган энэ хабараар боложо, хэды ехэ һаад ушаруулна һэм? Эдэшье үдэрнүүдтэ Түнхэнэй болон Зэдын аймагуудта ехээр аадарлажа, һалхин бодоод, ургажа байһан модонуудые унагааба ха юм. Иихэдээ байгаалиимнай эзэд гомдолоо үзүүлжэ байна гэхэдэ, алдуу бэшэ.

- Эрдэмтэд хойхо шубуудые үзэдэг, шэнжэлдэг ёһотой.

- Шэнжэлгэ ябуулха гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ гээд хэлэхэ байнаб. Һайнаар шэнжэлгэ хэхэ гэбэл, эртэ хабарһаа эхилжэ, бүхэли зунаараа шахуу хээрэ талада үнжэхэ хэрэгтэйл даа. Шубуун гээшэ үхэр мал бэшэ ха юм. Эрдэмтэдэй тусхай бүлэг байгуулха хэрэгтэй гэжэ дээрэ тэмдэглээ һэм. Эрдэмтэдһээ гадуур далайн онгосо ябуулха зониие, хада хабсагайгаар аргамжааар аһалдаха мэргэжэлтэдые хүлһэлхэ хэрэгтэй. Эдэ бүхы юумэ эблүүлжэ ажаллахада, тон ехэ гаргашатай. Мүнөө сагта гүрэн түрын зүгһөө урданайхидал адли сэхэ тэдхэмжэ үгы. Энэ тэрэ шэнжэлгын ажал ябуулха гэбэл, тусхай грантнуудые бэшэжэ, үшөө тэрэнээ хамгаалдаг саг болоһон. Эрдэм шэнжэлгын талаар хүндэшэг байдал тогтонхой.

- Теэд мүнөө олошороод байһан хойхо шубууднай хэдэн жэлэй үнгэрхэдэ, баһал үгы болошохо гээшэ гү?

- Тон зүб. Багахан нуурнуудай, томошог мүрэнүүдэй урдадаг газараар загаһа агнахада, далайн гүнзэгыһөө загаһа бариһанһаа һураггүй бэлэн. Байгал далаймнай гүнзэгы ха юм. Теэд бэшэ аргын үгы һэн хойнонь эдэ шубууд Байгал далай дээгүүр, мүн Сэлэнгэ, Баргажан мүрэнүүдэй адаг дээгүүр загаһашалжа ажамидарха баатай болоно бшуу. Монголой, Хитадай газар дэбисхэрнүүдэй нуурнууд, уһа голнууд дахинаа дүүрэжэ, загаһаар баян болоболнь, тэрээгүүрээ ажамидардаг болохо гээшэл даа.

- Цыдып Заятуевич, уһан далайн загаһаша шубууд тухай тодорхойгоор хөөрэжэ үгэһэндэтнай баяраа мэдүүлнэбди! Һайн бэлэйт!