​Алексей ТУРОБОВ: «Буряад дэгэл үмдэхэдөө, зосоомни наран гараа»

Тээмэндэ Хэблэлэй байшанай газаа хүлгөөтэй байба. Олон хүнэй шанга шангаар дуугаралдахада, сонхоор харахадамни, “Ариг Ус” телевидениин түлөөлэгшэд ямар бэ даа хэмжээ ябуулгада бэлдэлгэ хэжэ байгаа. Тэндэ хүдэлдэг буряад, ород, украин болон бусадшье яһатан булта буряад хубсаһа үмдэжэ, ямар бэ даа түсэлдэ хабаадаа гэжэ һүүлдэнь ойлгооб.

Тэрэл үдэр мэдээжэ сурбалжалагша, дуушан Алексей Туробов буряад хубсаһа үмдэһэнөө сүлжээ холбооной хуудаһанда һайрхан табижа, буряад угтайб гэжэ бүхы зониие гайхуулаа.

“Тэнгэридэл адли хүхэ нюдэтэй аад, буряад дэгэл үмдэһэн Алексей али талаһаань буряад болошобоб? Эдэ сурбалжалагшадшни хаа-яа “дабһалаад” хөөрэжэрхидэг хадаа, юрэ наадалаа гээшэ гү?” - иимэ һанамжанууд ганса минии һанаанда ороо бэшэ гэжэ һанагдана.

Нэгэ үдэр Хэблэлэй байшанай газаа Алексейтэй уулзаад, шоглон һагад: “Хүхэ нюдэтэй буряад, хайшаа ябабаш?” - гэжэ өөрөөшье мэдэнгүй асуужархибаб.

“Олон хүн намайе наадалхаяа һанана. Шишье баһа тэдэнэй тоодо ороно гүш даа! Тиимэһээ буряад шуһатай байһанаа хөөрэжэ үгэһүү”, - гэжэ энеэбхилэн, Алексей шагнахыемни дурадхаба.

Бөө угтай ёһотойл шоно...

“Гэр бүлэдэмнай ори ганса дүү хүбүүмни уг гарбалаараа һонирхожо, маанадтаа хөөрэжэ үгэжэ байдаг. Хэдэн үеын аха дүүнэрээ бэдэр­жэ, угайнгаа һарбаалжан зурана. Туһалха гэхэдэ, намда сагшье, ша­далшье, ухааншье хүрэнэгүйл даа”, - гэжэ Алексейн хэлэхэдэ, өөртөө гомдоно гү гэжэ һанахаар байгаа.

Үнэхөөрөөшье, мэдээжэ сурбал­жалагша буряад шуһатай байшоо. Дүрбэн үеын урдахи хүгшэн эжынь Фёкла Петровна Ойхон аймагта олон жэлдэ ажаһуугаа.

“Манай хүгшэн эжы Фёкла хэрээһэлэгдэһэн Иван гэжэ буряад хүндэ хадамда гараһан юм. Шоно угтай, бөө мүргэлтэй Иван таабайм­най багжагар томо бэетэй, сэхэ харашагүй сэбэр сэмсэгэр буряад байгаа. Манай эжы юрын лэ ёһотойл ород эхэнэр һэн. Элинсэг аба Ива­най угай хүн элдэб янзын шулуу хэ­рэглэн, зониие эмнэлгэ хэдэг бэлиг­тэй байгаа гэжэ архивай саарһа дан­сануудта бэшээтэй. Манай хүгшэн аба Анфиноген Иванович эдэ хоёрой дуранһаа мүндэлөө”, - гэжэ Алексей хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.

Нүгөө талаһаань Туробовтан баһа шанга угтай юм. Архангельска можын Выемкэ һууринһаа гарбалтай (Михаил Ломоносовтой аха дүү байжашье магад – авт.) Тэдэ Байгал далайн эрьедэ нүүжэ ерэһэн байна. Фёкла эжыгэйнь Пётр абань гэр бүлэдөө дүрбэн үхибүүдэй нэгэн байһан юм. Тэдэ булта Посольско сүмэ хиидэй дэргэдэ алба хааһан түүхэтэй.

“Урагша хойшоо ябахадаа, Посольск дээрэ Ород гүрэнэй гадаадын харилсаанай талаар мэргэжэлтэн Осколков ходо минии түрэлхидтэ хонодог һэн. Монгол ошоод наһа барахадань, тэрэниие Посольск асаржа, сүмэ хиидэй дэргэдэ хадагалаа”, - гэжэ Алексей мэдүүлнэ.

Зосоонь буряад шуһанай гүйһэнһөө боложо гү даа, Буряадта хаа-хаанагүй мэдээжэ болонхой сурбалжалагша бүри һонирхолтой юумэ хэлэжэрхибэ.

“Минии эжы Татьяна Михайловна Быковагай талаһаа баһа буряад аха дүүнэр бии. Тэдэ Хамаганов гэжэ обогтой. Олон жэлдэ Кабанск аймагта ажаһуугаад, Хойто-Байгал нүүгээ гэжэ хэлсэдэг. Тэдэнэртэй танилсаа һаа гэжэ ходо һанадагби”, - гэжэ Алексей мэдүүлбэ.

Угай татабари байдаг гү?

“Хоёр талаһаань шанга угтай байнаш. Нэгэнһээнь - бөө угтайш, нүгөө талаһаа үнэн алдарта һүзэгтэйш. Өөрөө юумэ харадаг, үзэдэг гүш?” - гэжэ һонирхолтой зугаагайнгаа түүдэгтэ түлеэ нэмэбэб.

“Манай улас дотор олон үндэһэ яһатан ажаһуудаг гээшэ. Тиимэһээ уг гарбалаа орхихо хэрэггүй, шамда ехээр туһална. Теэд зосоохи нарин мэдэрэлээ шагнажа, этигэжэ байха хэрэгтэй. Эльгээрээ тухайлха онсо бэлиг элинсэг хулинсагһаань абааб гэжэ һанагшаб. Нэгэтэ бөөдэ ошооб. Оромсоорни, тэрэ бөө угтай байнаш гэжэ хараһаар лэ хэлээ юм”, - гэжэ сурбалжалагша харюусаа.

Шэнэ мэдэрэлдэ абтаа

Алексей Туробов олон жэлдэ сурбалжалагшаар хүдэлнэ. Һургуулияа дүүргэмсээрээ, Зүүн Сибириин гүрэнэй соёлой дээдэ һургуулида һураа.

“Наһан соогоо олон юумэ харааш. Теэд мүнөө болотор буряад хубсаһа үмдэжэ үзөөгүй ябаа гүш?” - гэһэн асуудал абаһаар лэ гараадхина.

“Буряад номо һуршаар харбалга тухай кинофильм нэгэтэ буулгаһан байнаб. “Манай угай нааданууд” гэһэн гаршагтай бүтээлнай ород, буряад хэлэнүүд дээрэ гараа. Эгээл тиихэдэ ганса малгай үмдэжэ үзөөб. Харин мүнөө буряад дэгэл үмдэхэдөө, зосоомни наран гараһандал боложо, үзэгдөөгүй мэдэрэлдэ абтааб. Нюргаа сэхэлжэ, толгойгоо үргэжэ, яб гэжэ бэеэ баринаш”, - гэжэ Алексей хэлээ.

Заншалаа мэдэхэеэ һанабал, хэлэеэ үзэ

Бэлигтэй хүнүүд дүрбэн тэгшэ, олон талаараа аза талаантай, хүсэтэй байдаг ха юм. Олон хүн Алексей Туробовай дуу хангюурдажа байхые хараһан, дуулаһан байха.

“Буряад дуу тон үсөөнөөр дууладагби. Зарим үгэнүүдынь һонирхолтой. Ямар удхатайб гэжэ ойлгоод ябахадашни, бүхы дээрээ тад ондоо юумэ харуулжа байхал. Хэлэнэй иимэ онсонуудые һайнаар үшөө ойлгоногүйб. Тиимэһээ буряад хэлэ һайнаар шудалха хэрэгтэй”, - гэжэ дуушан мэдүүлнэ.

Буряадуудай хэлэеэ алдажа бай­набди, хэлэеэ мэдэнэгүйш гэжэ бэе бэеэ шоо үзэн хараалдажа байхые хараһан, дуулаһан Алексей һанаагаа зобоно. Энэ ушараар ажалдаа нэгэ сюжет хэһэнээ һанан хөөрэнэ.

“Хэзээб даа буряад хэлэндэ хүшөө табиха тухай зугаа ябаа. Тэрэниие Үндэһэтэнэй номой сангай хажууда табиха һанаатай байгаа. Тиин хүшөөгэй дүрэ зохёохо талаар урилдаан эмхидхэгдээ. Тэндэ олон буряадууд хабаадаа. Түрэл хэлэеэ мэдэдэггүй аад, яагаад хүшөө зохёохо түсэбтэйбта гэжэ һонирхоходомни, тэдэ намайе муухайгаар шарайшалаа һэн”, - гэжэ сурбалжалагша хөөрэнэ.

Алексей Туробовай һанамжаар, буряад хэлэ үзэхэ гү, али үгы - хүн бүхэн өөрөө мэдэрхэ болоно.

“Түрэл хэлэеэ мэдээгүй һаа, уг гарбалаа, ёһо заншалаа хайшан гээд ойлгохобши? Минии һанахада, гэр бүлэдөө үзэжэ, харилсажа байбал, хэлэеэ түргөөр шудалхаш. Хараад үзэхэдэмни, буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ олон хэрэгтэй алхам хэгдэнэ. Толинууд, номууд хэблэгдэнэ, хэлэлгын болон дуунуудай видео буулгагдана. “Түхэриг” гэһэн һонирхолтой дамжуулга хэгдэнэ. Эдэ бүгэдын ашаар хүнүүдэй түрэл хэлэеэ шудалхадань бэлэн боложо үгэнэ бшуу. Хэзээб даа бишье үзэхэб гэжэ найдагдана”, - гэжэ Алексей Туробов һанамжаараа хубаалдаа.

Һонирхолтой хөөрэлдөөндэ абтажа, бороогой орожо эхилхые ойлгонгүй һуужа байтарнай, Алексейн ажалдаа ошохо сагынь ерэбэ. Тиин тэрэ: “Баяртай!” - гэжэ уһан буряадаар хэлээд ябашахадань, бороогой дуһалнуудые һайшаан, түрэл хэлэеэ голоһон яаһаншье тулюур буряадууд гээшэбибди гэжэ голхорон, ойро зуура газаа һуугаа һэм...