731
Эртэ урдада Рашид-ад-Динэй түүхэтэ согсолбори соо (ХIV зуун жэл) Баргажан-Түхэмэй орониие талата Монголһоо амяарлан таһалһан гол – Зэдэ (Джидун) дурдагдаһан байдаг.
“Буряад үнэн” сонинтой Зэдын аймаг хэзээдэшье дүтын харилсаатай байгаа. Заншалта ёһоор эгээл олоор захил хүүлэдэг Захаамин аймагай удаа 1990-ээд онуудта захил хэлгээр зэдээрхин түрүү гурбан һууринуудай нэгые эзэлдэг бэлэй.
Эгээ энэ үеэр аймагай захиргаанай толгойлогшоор ажаллаһан А.Ц.Идамжапов, Ж.Д.Батуев манай редакцитай зүбшэжэ, хамжаанай гуримаар орооһо таряа, мяхаар андалдан (взаимозачётом) захил хүүлэ- жэ, буряад сониноо яһала дэлгэрүүлһэн, уншагшадай тоо олошоруулалсаһан юм. Иигэжэ үндэһэн буряад хэлэеэ үргэлсөө, буряад сэдьхэл хүгжөөлсөө гээшэ.
Зэдын үзүүр хүбүүд аймагай аша туһада ажалнай түгэсөө гээд байгаагүй, ниитын ажалда эдэбхитэй Жаргал Батуев зэдээрхинэй нютаг эблэлые һая болотор толгойлоо. Хүдөө ажахын эрдэмэй дид-доктор Алексей Идамжапов эрдэм шэнжэлгэдэ абьяас эдэбхиеэ һэргээн дэгжээбэ гэхэ гү, али үнгэрһэн жэлдэ “Энциклопедический справочник Джидинский район” гэһэн согсолбори хэблүүлэн гаргуулба.
Аймагуудай хэмжээндэ гараһан олон номуудһаа ондоогоо, илгаатай. Иимэ жанрай эгээл түрүүшын бүтээл болоо. Тобшо тодорхой, имагтал баримтануудта үндэһэлһэн, зоной намтарааршье, түүхын, байгаалиин, археологическа хүшөөнүүдээршье, ажахын удха шанартай гол барилгануудааршье дамжуулан, аймагай шарай, түүхын шатанууд тобойсо элирэн гарана.
Монгол туургата юртэмсэ соо өөрынгөө һуури олохо гэбэл, түрэл тоонто гуламтаяа тахиха, үргэхэ хэрэгтэй. Иигэжэл хэд байһанаа ойлгохо бэшэ гүбди? Улаанбаатар хотодо дипломатическа албанда байхадаа болоһон уулзалгын үедэ эгээл иимэ бодол толгойдом ороо бэлэй гээд номой автор дурсан хөөрэһэн байдаг.
Үнэндөө, иимэ бүтээл согсолхо гэһэн сог ошохониие үнихэнэйл досоогоо бадарган, шэбшэн ябаа бэшэ аал...
Хэниинь хэн бэ
Ород Уласай монгол үндэһэтэниие шэнжэлхэ талаар эрдэмэй үндэһэ һуури табигшадай нэгэн, Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржи Банзаровай дүрэ – номой гадар дээрэ. Доронь – Зэдын аймагай карта. Советскэ Союзай Буряадай түрүүшын Герой Г.А.Гармаевай баатаршалга бүгэдэ буряадуудай сэдьхэл соо. Хэлэ бэшэгэй, уран зохёолой баялиг шэнжэлхэ хэрэгтэ бүхы наһаяа зорюулһан С.Ш.Чагдуров, Дээдэ- Ториин суута бэлигтэн Д.Ц.Дашиев, Н.Д.Гендунова, С.Д.Будажапов, Буряадай уран зохёолшодые толгойлһон Матвей Чойбонов, Хамар-Дабаанай хүбшэ тайгата Зэдэ тухайгаа хэдэн роман соогоо бэшэһэн Даша-Дэмбэрэл Дугаров, Зэдынгээ арадай аман үгые хэдэн томо боти соо суглуулан хэблэһэн, Зэдэ аймагай хүндэтэ эрхэтэн Галина Раднаева, философско маягтай шүлэг зохёолнуудаараа мэдээжэ болоһон Даши-Дабаа Мункуев, Рахмет Шоймарданов, сартуулнуудай анха түрүүшынхеэ Монголһоо ерэлгэн тухай “Нүүдэлшэд” гэһэн уран һайханай- түүхэтэ туужын автор Александр Лыгденов...
Өөрөө А.Ц.Идамжапов ажахын, захиргаанай тушаал олон жэлдэ даажа ябаһан тула ажалай баатарнуудые хурга даран дурдаа ааб даа. Г.-Ц.Г. Цыремпилова, Г.Л.Рабдаев, Е.П.Бутаков, М.Д.Гармаева, бусад олон… С.Б.Жаргаловай аймагай толгойлогшо байха үедэ нютагай шарай хэды һайханаар бадаран хүгжөө һэм – зон мартаагүй. Дээдэ гарай хүтэлбэрилэгшэд С.М.Филиппов, М.А.Спасов, бусад тухай мэдээсэл толи соо дууһан бии.
Зэдэ нютаг тоонтотой зонһоо гадуур хүгжэлтэдэнь хубитаяа оруулһан ондоо нютагуудһаа гарбалтай зоной нэрэнүүд хүндэтэ һууряа эзэлхээрээл эзэлээ. Жэшээлбэл, аха дүүнэр Цагановууд (Анатолий, Виктор, Дугаржаб Михайловичууд) Үлэгшэн нютагта түрэһэн, харин абань мэдээжэ гэгээрүүлэгшэ Михаил Дугарович Уулзар нютагайхи. Зэдэ аймагые нэгэ үедэ толгойлһон В.А.Иванов Кабанскын аймагай Феофаново һууринай, аймагай гүйсэдкомой түрүүлэгшээр хүдэлһэн П.К.Амагыров Эхирэд-Булагадай гэхэ мэтэ.
Онсо суутай санаартан Цэвэгийн Гэлэг-Жамца, Чой Башлиин, Лубсан-Нима Дармаевай нэрэнүүд хэтэ мүнхын. Бэлигээ дэлгээн ябаһан Матвей Чойбонов, Нимажаб Илюхинов, Чингис Банзаракцаев, Баяржаб Раднаев, Санжайжаб Гендунов... Дасанууд, субарганууд хүндэтэ һууряа эзэлээ.
Автор Зэдэдэ албаяа хэһэн ракетнэ болон авиационно полкнуудай толгойлогшодые, сэрэгэйхидэй албата ажал дурдан оруулаа.
Баримтанууд, үйлэ хэрэгүүд, дурасхаалта газарнууд
Таглиин, Худагын, Читхэтын, Байсын, Гэзэгын аршаанууд тухай, Борьёогой заказник, Борьёогой тала, түүхын дурасхаалта газарнууд: Зэлтэрын археологическа хүшөө (бронзо үе), Енхорой Бага забһарай (манай ээрын Х-ХV зуун жэлнүүдэй урда тээхи) хүүр, Дэрэстэйн гар бэшэмэл петроглифууд (манай ээрын 2-1 мянган жэлэй урда тээхи), Баян Үндэр, Галын ошо гэһэн эртэ урдын һууринуудай үлэгдэл (манай ээрын урда тээхи III зуун жэл) болон бусад һонирхомоор баримтануудай хажуугаар һууринууд, һургуулинууд, ажахын хэрэглэмжын барилганууд гэхэ мэтэ амяарлан оруулагдаһан.
Иимэ аргаар энциклопедиеэ олон һалбарита, хужарлан уншахада таатай, урилгы зохид болгожо шадаа.
Мүнөө хоёрдохи нэбтэрхэй толи дээрээ хүдэлжэ байгаа хадань эхин үүсхэлтнай эршэеэ дам абажа, эрдэмтын, эрхэтэнэй харааһаа бүтээжэ байһан ажалтнай урагшатай байг лэ гэжэ автортань хүсэе.
Ардан АНГАРХАЕВ,
Галина ДАШЕЕВА, «Буряад үнэн» сониниие хүтэлбэрилһэн,
Буряадай арадай уран зохёолшод
Баримта
Алексей Цырендоржиевич ИДАМЖАПОВ – Буряад Уласай хүдөө ажахын мэдээжэ мэргэжэлтэн. Тракторист-комбайнерһаа ажалайнгаа намтар захалаад, Зэдын аймагые толгойлогшо, Буряад Уласай Арадай Хуралай хорооной түрүүлэгшэ, Буряад Уласай президентын дэргэдэхи захиргаанай хорооной түрүүлэгшэ хүрэтэр зам гаталһан.2010-2013 онуудта дипломатическа албанда – Ород Уласай Монголдохи эрдэмэй болон соёлой түлөөлгэтэ түбэй толгойлогшын орлогшоор хүдэлөө.
Буряад Уласай габьяата агроном, Ород Уласай хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ, хүдөө ажахын эрдэмэй кандидат, Монголой Эрдэмэй академиин уласхоорондын шэнжэлгэнүүдэй институдай профессор.
Хани Барисаанай орденоор шагнагдаһан. Монголой Хани Барисаанай бүлгэмэй холбооной Алтан Одон шагналтай. Ород Уласай мэргэжэлтэ дунда һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ.
