«ЮСУН ТУГ»

- Баир Бадмаевич, эндэтнай һэеы гэрнүүд, хитад, япон маягтай байшанууд гоёор харагдана. Танайшье бааза ондоохон: тэг дундаханань корабль һүндэрлэнэ. Хабтагар хуурай талын дунда байһаниинь ямар ушартайб?
- Армида уһан сэрэгтэ ябаһамби. Удаань Одессэ хотодо мореходно училищида һурааб. 1982 ондо Украинын Николаев хотодо һуралсалайнгаа хажуугаар хүдэлдэг һэмби. Тэндэ
хүүгэдэй наададаг талмай дээрэ Черноморскын завод корабль тодхоһон байгаа. Бидэ, ерээдүйн морягууд, тэрээн дээрэ гараад, далайда тамарха һанал хүсэл тухайгаа ярилдахаш. Училищияа
дүүргээд, тэрэ кораблиингаа гэрэл зурагтай гэртээ бусаа бэлэйб. Тиигээд олон жэлэй үнгэрһэн хойно дурлаһан корабляа талынгаа дунда баряаб. Эндээ залуу наһаяа һанадагби,
айлшадаа, найза нүхэдөө угтан абадагби.
- Кораблиин хоёрдохи палубын ют дээрэһээ уужам тала дайда нэмжыжэ харагдана. Ононой урда бэедэ ямар тосхон бэ?
- Курунжа гэжэ тосхон. Хамниганаараа Күрэнди гэхэ. «Монголой нюуса тобшо» соо энэ газарай нэрэ байдаг, харин Хүйтэн гээд бэшэгдэһэн. Эндэхэнэ Зургаадай гэжэ арал бии. Тэндэ Зэбэ ноён (Зургаадай мэргэн) хүдөөлэгдэһэн. Түүхэ домогой ёһоор, байлдаанай үедэ Зургаадай мэргэн Чингис хааниие харбаһан юм. Зэмэтэй хүниие бэдэрхэдэнь, Зургаадай мэргэн: “Би харбааб”, - гэжэ сэхэеэ хэлэһэн ха. Чингис хаан тэрээндэ Зэбэ гэжэ нэрэ олгоод, хажуудаа абаһан гэхэ.
- “Юсун туг” гэжэ нэрын удха тайлбарилжа үгыт.
- “Юсун туг” гэжэ ононой хамниган хэлээр нэрлэгдэһэн. Эндэһээ Онон гол уруудахада, 7 модо зайда Тугшан тосхон бии. “Тугшан” гээшэ ородоор “страж знамени” болоно. Рашид-аддинэй түүхэ бэшэгтэ байһан “Укай караджид” гэжэ нэрэ хэдэн тээшээ оршуулагдаһаар байтараа, “Тугай харуулшад” гээд номууд соо бэшэгдэһэн байдаг. Укай караджид гэжэ энэ Онон голоор
байһан угсаата зон Чингис хаанай гал гуламта сахиха, һүлдэ тугаа хараха гэһэн уялгатай эндээ үлэһэн ха. Онон голһоо хүдэлһэн сэрэг саашалхадаа, Хар Хориндо ниислэл байгуулаа.
Дайн байлдаанда ябаһаар, тэдэ сэрэгшэд нютагаа бусаашьегүй юм гэхэ. Эзэн хаанай гал гуламта сахижа үлэһэн Тугай харуулшад болоһон тугшан угсаатан бидэ мүнөө байна гээшэбди.

Манай Тугшан мянган жэлэй түүхэтэй. Тугшан гэжэ угсаатан мүнөө болоходо, агаалай, наймантан, зайдан, табантан гээд омог һалаануудаараа нэрлэгдэнэ.
- Тугшан нютаг түүхэ домогоороо суурхадаг.
- Домог гээшые балай өөгшөөдэггүйб. Түүхэ үзэжэ, үнэн юумэ һэргээхэ хэрэгтэй бшуу. Манай баазаһаа хойшо Чингис хаанай һүүлээрхи үеын ехэ хаануудай нэгэн болодог Батамүнхын обоо
байха. Бүхы Монголоо нэгэдүүлжэ байһан баатар юм. Обооень тугшанайхин тахина. Тэндэнь би мүнгэн зоосо олоһомби. 1755 оной Ород гүрэнэй мүнгэн байгаа. Энэ хадаа тэрэ холын сагта
обоогой тахигдажа байһые гэршэлнэ.

“Юсэн туг” баазаһаа холо бэшэ Алтан хайлаас гэжэ 400 жэлэй бүдүүн модон бии. Ургахаяа болиһоншье һаа, зогсоһон зандаа. Шулуун шэнги
боложо байна. Хайлааһан эртэ урдын сагай түүхэтэй холбоотой. Чингис хаанай алтан урагай хүбүүн энэ модо холо газарһаа асаржа һуулгаһан юм. Эзэн Чингисэй үлгы нютагта хайлааһа
тарижа, сагаан тэмээгээр үргэл мүргэл хэжэ, хэрэг бүтээһэн хүн хаан шэрээдэ заларха гэһэн зүн бэелүүлһэн гэхэ. Энээн тухай Ломбо ахай намда хөөрөө. Тэрэ үбгэн 1832 оной һэн, лама байһан. Модоной хажууда нэгэ бүхэнтэй тэмээн харагдана гэжэ үзэлшэд һая болотор хэлэгшэ бэлэй.

Онон голой урда бэедэ Яамын үндэр гэжэ хада харагдана. Энэ хадаа Тугшанай мэдэлэй
газар. Хилэ табигдахадаа, Ононой урда бэедэ 300 гектар газар манда үлэһэн. Ононой хоёр бэеын хамнигадые хойто бэе түрижэ гаргаад, урда бэеэр ород хасагуудые хилын харуулда
табиһан түүхэтэй. Тэрэ сагта тугшанайхин Яамын үндэрые нангин шүтөөнэй газарнай гэжэ хамгаалжа шадаһан. Яам - монгол үгэ, ородоор “ориентир, стан” гэһэн удхатай. Монголшууд
газар зай хэмжэхэдээ, нэгэ хадын оройһоо нүгөө хадын орой хүрэтэр мориной үдэрэй ябадалаар тоолодог байһан. Яамын үндэрһөө Акшаагай аймагта оршодог Баруун Яам, Дулдаргын нютагта байдаг Алаг Бугата (Алхана), Сахана ууланууд харагдаха. Урданай хүнэй нюдэн хёрхо һэн. Сэрэгэй хүдэлхые энэ ууланууд дээрэһээ холоһоо хараад, мэдээд байха. Нюуса тобшо соо Бүүргэ эрги гэжэ бэшээтэй
байдаг. Яамын үндэрые хойто талаһаань харахада, урданай монгол эмээлэй бүүргэдэ яг адляар гурбан хабсагай харагдаха.
- Алтан тэбшэ гэжэ газарай түүхэ хөөрэжэ үгыт.
- Гурба-дүрбэн жэлэй саана Шэтэһээ ехэ эрдэмтэд Александр Константинов, Юрий Руденко гэгшэд ерэжэ, энэ газарые шэнжэлжэ үзөөд, эртэ үеын Монголой хүүр байна гэжэ хэлээ
һэн. Юһэн хүнэй хүүр тоолоо. Алтан тэбшэ - манда хорюултай газар, хүн тиишэ дүтэлхэгүй. Хамниган шудалааша Даши-Нима Дамдиновай хэлэһээр, эндэ хаануудай хүүрнүүд бии.

Онон гол «Монголой нюуса тобшо» соо 29 дахин дурдагдана. Хёлго, Үргэнэ (Аргунь), Орхон, Тоола, Сэлэнгэ мүрэнүүдэй нэрэнүүд хэлэгдэдэг. Онон гол болбол “оноо” гэжэ эхин үеһөөнь “основное, центральное” гэжэ оршуулагдана. Ехэ гол гэһэн удхатай. Чингис хаан болоһон түүхэнь Онон голой эрьеһээ гэжэ 1240 ондо бэшэгдэһэн «Монголой нюуса тобшо» соо хэлэгдэдэг. Курулга, Тугшан, Хүнхэр, Боржогонтой нютагууд хуу эндэл байна. Ара, Үбэр Монголой, Алтайн, Буряадай бүхы дэбисхэртэ манай эндэ-хи газар уһанай нэрэнүүд байхагүй. Тэрэ юу гэршэлнэб гэхэдэ, Хүннү-Монголой бүхы түүхэ эндэһээ эхитэй. Тугшан - туг, Хүнхэр – хүнэй хүүр, Курулга – хуралдайн болоһон газар, Бооржи Боржигонтой – боржигин обог, Эхэ арал, Хаан уула. Боржигонтойһоо эхилээд лэ, Дорнод аймаг хүрэтэр Чингис хаанай үлгы нютаг гэжэ ойлгохо хэрэгтэй.
- Курулга нютаг юугээрээ суутай гээшэб?
- Курулга – хуралдайн болоһон газар (место съезда). Түүхэшэд буруушаажа болохо. Теэд иимэ гэршэ байна: тэрэ тала газарай үргэниинь 12 модо, утань - 100 модо. Дундань - Ульхун гэжэ хада.Урагшаа гурбан голтой: Доодо харалга, Дунда харалга, Дээдэ харалга. “Харалга” гээшэ “дозор, стража” гээд оршуулагдана. Хурал, хуралдай болоходоо, ехэ наадан эмхидхэгдэдэг. Арад
зон адуу малтаяа суглараад, һү һаалитай баяр наадан болодог. Хэдэн түмэн зоной нааданда дайсад добтолжо магадгүй. Тиимэһээ гансал урда зүгһөө ерэхэ зам байна. Хойшоо хуу Чингис
хаанай туг доро нэгэдэһэн газар. Зүүн ба баруун тээгээ үндэр хада хабсагайтай, ой модотой газар харагдана. Тиимэһээ харуул харалга урда зүгтөө табиһан байна. Энэ газар болон харуулнууд
түүхын гэршэ болоно.
- Тугшанай музейдэ урданай зэр зэмсэгүүд байдаг.
- Онон голнай ехэ нюусатай газар. Энээгүүр зэр зэмсэг олдохо. Нооһотой носорогой толгойһоо эхилээд, эртэ сагай бизоной эбэршье байха. Урданай монгол сэрэгшэдэй зэбэ, годли,
хуяг, гоёолто бии.
- “Юсун туг” баазада түүхэшэд амарха дуратай.
- Түүхэшэд олон ябадаг. Жэшээнь, Варшавын университедэй профессор ерээ һэн. Монголшууд Польшын Краков хотые гурба дахин эзэлһэн гэжэ эрдэмтэн хөөрөө. Абаад лэ ошоходонь,
тэндэхи рыцарьнүүд бодоод лэ байһан ха. Тэрэ үеын түүхэшэд монгол сэрэгые, мүнөөнэйхеэр хэлээ һаа, инопланетянин мэтэ зураглаһан байдаг. Энэ хадаа дайн байлдаа хэхэ ухаагаараа
монголшуудай европын сэрэгүүдһээ орогүй холо ошоһониие хэлэһэн болоно. Түүхээр һонирходог хүнүүд олон болоо. Би айлшадтаа нютагайнгаа түүхэ домог хөөрэжэ, ухаатай зоноор һанамжа бодолоороо хубаалдажа байдагби.

- Баяр Бадмаевич, тандаа баяр хүргөөд, ажалдатнай амжалта хүсэе! “Юсун туг” бааза олон хүниие амаруулжа, гэгээрүүлжэ байг лэ!