Баргажан буряадуудай ЕХЭ НҮҮДЭЛ

  Баргажан дайдын буряадууд хоёр анги боложо хубаараад, нэгэ бүлэгынь Икат хадаяа дабажа урагшалһан. Тэрэ ехэ зөөдэлэй ушар, уда тухай хүн зон балай мэдэдэггүй. Урданай саарһа дансануудташье мүртэйгөөр бэшэгдээгүй. Зариман хэлэхэдээ, хоёр лама хэрэлдээ, нүгөөдүүлынь газар уһан дутаа, аха дүү хоёр тоосолдожо, үгэеэ ойлголсохоёо болёо гэхэ мэтээр зугаалдаг. Теэд үнэн дээрээ юунһээ боложо, тэрэ олон зон түрэһэн нютагаа орхижо, хариин дайдада жаргал бэдэржэ ошохо болоо юм?

Тэрэ үедэ баргажан буряадуудай тайшаагаар Хамнайн Сахар гэжэ хүн байһан юм. Эгээл тэрэ түрэһэн аха Хамнайн Суваантаяа ажабайдалай ондо ондоо хараатай байжа, албата зоноо хоёр тээшэнь хубааһан гэдэг. Энэмнай аяар 1873 ондо болоһон түүхэтэ үйлэ болоно. Баргажанай тайшаа Сахар Хамнаев тэрэ үедөө ехэ урагшаа һанаатай, холын хараа бодолтой ноён, дарга ябаа. Бүхы юумэн хүгжэнэ, ажабайдал ондоо тээшээ болоно гэжэ ойлгоһон тайшаа шэнэ онол аргануудые хэрэглэдэг болоо. Өөрынгөө хоёр хүбүүдые Эрхүүдэ ород һургуулида һургажа байгаа. Баргажан дайдынгаа газар хахалжа, орооһо тариха ажал эгээл түрүүн эрхилээ. Тиихэдэ тэрэнээ уһалха уһа залажа асараа. Харин эдэ бүхы ажаябуулгыень түрэһэн аха Сувааниинь огто буруушаадаг байгаа. Байгаалиин жама ёһоор урдажа байһан гол мүрэнэй урасхал хааха, эхэ газарай зүлгэ урбуулха, шүтэжэ байһан бурхан багшаһаа урбаха гээшэ тон буруу гэһэн дээрэһээнь иимэ ехэ арсалдаан боложо, ехэ нүүдэл эхилһэн түүхэтэй.

Тиигэжэ Суваан Хамнаевай ударидалга доро 341 гэр бүлэ хэдэн мянган адуу малаа туужа, Баргажанһаа гараһан гээд, эрдэмтэн Жамсаран Сажинов бэшэһэн байдаг. Урагшалхадаа, Гааргын амаар дээшээ гаража, Монгол оронойнгоо арад түмэнтэй ниилэхэ һанаатай байгаа бшуу. Баргажан буряадуудай дунда хэр угһаа хойшо хэзээ нэгэтэ бидэ Монголтоёо ниилэхэбди гэһэн зугаа байдаг һэн. Гэгээн түрэлтэ Соодой ламашье хэлэһэн гэдэг. Урданай буряадууд мориёо сэргэдэ уяхадаашье, урагшань Монгол руугаа харуулжа уядаг заншалтай байһан гэхэ.

Мүнөөнэй Бабантын аймагай харьяата газараар урдадаг Ципикан горхон дээгүүр хэдэн олон алта малталгын артельнүүд тэрэ үедэ хүдэлжэ, алта угаажа эхилһэн байгаа. Тэрэ алта малтагшадта эдеэ хоол, эд хэрэгсэлнүүдынь Баргажанай талаһаа Гааргын амаар морин унаагаар хүрэжэ ошодог байгаа. Тиимэһээ буряадуудай нүүхэдэ, хадын хабшуугаар зүргэ харгы хэгдэһэн байгаа бшуу. Тиихэ мүртөө Баргажанай баяшуул Икат хадые һэтэ дабажа гараһан бэеэрээ мүнөөнэй Үбэр Байгалай хизаар хүрэжэ ошоод, тэндээ хитад наймаашадаар андалдаа, аралжаа хээд, гэртээ бусадаг һэн. Үшөө түрүүн 500 жэлэй урда тээ барга буряадууд урагшалхадаа, энэл замаар харгы гаталжа, мүнөөнэй Хитадай газар дэбисхэр дээрэ һуурижаһан түүхэтэй.

Монголой зүг барин гараһан манай элинсэгүүд хэдэн мянган үхэр мал, хони адуугаа бэлшээһээр, бага багаар ябажа эхилээ һааб даа. Яба ябаһаар, мүнөөнэй Яруунын Заза, Түрхэл нютагуудта хүрөө. Тэндэнь мал адуу эдеэлүүлхэдэ, тон тааруу, һайн газар байгаа. Теэд тэдэш Витим мүрэнэй эрье зубшаад уруудажал ябана, уһаяа гаталха гээшэнь баһал хэсүү. Заза горхоной адаг шадар үбгэд хүгшэд, түрэхэ һамгад гэхэ мэтэ нэгэ хэдэн айлнууд үлөө. Тэдэ үлөөшэдэй дунда ерээдүйн Хамба лама Мүнхэ Цыбиковэй гэртэхин байгаа. Эдэнэр нэгэ доро гараа бэшэ, харин хэдэн бүлэг боложо, һубари һубариһаар ябаа юм ааб даа. Түрүүшын бүлэг нүүдэлшэд Яаблан дабаа дабажа, Шэтэ горхоной аман дээрэ ерэжэ зогсоходоо, Үбэр болон Ара Шаргалжин, Сүнхэрэг гэжэ нютагуудта нүгөөдэ зоноо хүлеэжэ, хоёр жэл байгаа. Баргажан нютагһаа үшөө гараадүй, нүүхэеэ бэлдэжэ байһан улад олон байгаа ха юм.

Хоодо галзууд, хонхо һэнгэлдэр угай зон тэрэ нүүдэлшэдые дахуулан, урдуур ябаа гэхэ. Хилэ хүрэхэ замдаа сэхэ Агын талаар гараха гэхэдэнь, тэндэнь өөһэдынь адуу мал дүүрэн, нэгэдхэжэ болохогүй байгаа. Тэрээнһээ боложо, хойгуур тойрожо гараха баатай болоо. Түрүүшын бүлэгэй хилэ хүрэжэ ерэхэдэнь, тэрэнь таһа хаалгаатай - хүн зоной иишэ тиишээ ябахань огто хорюултай байба. Урид князь Гантимурай албата оротон яһатан хилэ харадаг байһан һаа, тэдэнэй хүрэжэ ерэхэдэ, хасагууд хилэ харууһалжа, журам шангаданхай һэн. Тиигэжэ манай дээдэ үеынхид зориһон газартаа хүрэхэ хубигүй байшаба. Онон голой эрье зубшаад һуурижаха гэхэдэнь, тэндэнь сүлөө тааруу газар олдобогүй. Тиигэжэ тэдэнэр Үбэр Байгалай хизаарай Тунгокоченска аймагай урда захада оршодог Үльдэргэ гэжэ голоор һуурижаха баатай болоо.

Һүүлшын нүүдэлшэдэй тиишээ хүрэжэ ерэхэдэ, Баргажанһаа гараһан буряадууд Бугшаар гэжэ газарта Хүшэгээр гэжэ голой эрьедэ обоогоо тахидаг болоод байгаа һэн ха. Баргажанһаа гарахадаа, ехэ багагүй нэгэ нэгэ шулуу абажа гараһан гэжэ аман зугаа байдаг. Тэдэ шулуунуудаа обоолжо, шэнээр һуурижаһан газартаа обоогоо тахиһан түүхэтэй.

Тэрэ Үльдэргэ гэжэ газарта яһала һайн һуурижаа, үхэр малаа үдхөө. Гэгээн Соодой лама тэрэ газараар ню­тагайхидаа эрьежэ, эмээл морёороо ходол ябадаг байгаа. Нютагайнгаа зоной ажаһуудалаар һонирходог һэн. Шэнэ засагай ерэхэдэ, байһан газарыетнай хахалха, адуу малыетнай буляаха гэжэ захиһан гэхэ. Нэгэтэ ерэхэдээ, тэдэ зоноо тала газарһаа ходоржо, Витим мүрэнэй зүүн бэеэр, олон тоото нуурнуудай эрьеэр, ой тайгаар һуурижахыень дурадхаһан байгаа. Тиихэдэнь шадалтай зо- ниинь һуурижаһан газарһаа гаража, мүнөөнэй Бабантын аймаг руу ерээ. Тиигэжэ 1913-1914 онуудта тэдэнэр һөөргөө Баргажан руугаа харгы бари­жа, баһал зөөжэ эхилээ.

Аяар 40 жэлэй хугасаада зөөжэ ябаһан манай элинсэгүүд энэ Ба­бантын аймаг ерэжэ һуурижахадань, эндэхи оротон яһатан газар уһаяа буляалдажа, шуһата тулалдаануудые- шье нэгэтэ бэшэ үүсхэһэн байдаг. Хэдэн мянган модо гаталжа, Баргажа­найнгаа захада һуурижахадаа, одоол нютагаа бусаһан мэтэ байгаа. Түрэл тоонтоёо, аха дүүнэрээ эрьежэ ерэһэн зоншье байха. Тэдэнээ дахажа, үшөө хэдэн бүлэг зон Баргажанһаа гараад, Бабанта руу ерэһэн. Тиихэдэ тэндэхи зон Үльдэргэ баргажанайхид болон Хойто баргажанайхид гэжэ хубаардаг болоо. Тиигээд мүнөө болоод байха­да, Иисингэ Тэлэмбээр, Шэтэ Агаар, оротон хамнигадай газараар манай Баргажан голой буряадуудай үри һадаһад таража, ажаһуужа байнал даа. Энэ ехэ нүүдэл тухай тобшохо- ноор хөөрэхэдэ, иимэ байна.