Түүхэдэ түрүүшын харагшадгүй "НААДАН"

Монгол ороноор байд гээд лэ ябадаг аад, гайхалтайнь гэхэдэ, нэгэшье удаа Ехэ Нааданда тудаагүй хүм. Хэзээ нэгэтэ зорижо ошохол даа, заатагүй. Угайдхадаа эдэ үдэрнүүдтэ монгол найзанарни үндэһэнэйнгөө дэгэл хубсаһа үмдөөд найрлажа ябаһан зурагуудаа эльгээжэ, хорхойем хүдэлгэбэ. Тиимэһээ сагай хүгжэһые ашаглан, Улаан-Баатар хотодо «Тайга Номадик Трейвэл» гэһэн хизаарлагдамал харюусалгатай эмхи үүсхэн байгуулһан Батаа ЧУНТ гэжэ нэрэтэй монгол танилтаяа Интернедээр холбоо барижа, һонинииень дуулаха гэжэ шиидэбэб. Тэрэмни барилдаа хаража сүлөөгүй байгаашье һаа, хэдэн асуудалдамни харюусахые зүбшөөһэниинь энэл даа.

- Һайн зуһажа байна гүт? Энэ жэлэй Наадан хэр боложо байна бэ?

- Һайн зуһажа байнабди-ээ. Энэ жэл оройтон татажа, бороо ороо. Ехэнхи нютагуудаар гандуушаг байһанаа 7 һарын эхеэр лэ тала дайдамнай һайса ногооржо эхилээд байна. Мүнөө жэлэй Наадан ехэ онсоор болоно. Дэлхэй дүүрэн дэлгэрһэн COVID-19 үбшэнһөө боложо, түүхэдэ түрүүшынхиеэ үзэгшэдгүй Наадан боложо байна. Телевизор, Интернедээр лэ харанабди. Нааданай нээлтэ тухай хэлэхэ болоо һаа, Монголой урдаа баридаг «Hero Entertainment» студиин найруулагша Баатар гэгшэ урдань үзэгдөөгүй һайхан, сэдьхэл хүдэлгэмэ наада найруулан табяа. Тэрэнэй үедэ «Жаран сагаан адуун» гэһэн уряанхай арадай дуун зэдэлжэ, олон монголшуудые уяруулаа. Ушарынь гэхэдэ, 1755 ондо Зуунгарай хаанта уласые манжанар эзэлжэ абаад, тэдээндэ эсэргүүсэн тэмсэһэн 600-гаад мянган хүнһөө 480 гаран мянгыень хюдахадаа, хүгшэд, хүүгэдшье гэжэ хайрлаагүй бэлэй. Иигэжэ хооһортороо тонуулһан баруун Монголой нютагаар тэрэ үедэ ябахада, 20 хоногой туршада нэгэшье хүн, гансашье толгой мал дайралдаагүй гэжэ түүхэдэ тэмдэглэгдэһэн байдаг. Үншэржэ зобоһон арад түмэн аха дүүгээ, агта мориёо үгылэн дурсажа, «Жаран сагаан адуун» гэжэ дуу зохёон дуулаһан ха. Эгээл тэрэ дууниинь анха түрүүшынхиеэ Ехэ Нааданай үеэр дуулагдаба ха юм. Энэ жэл ёстой гоё бүхэ барилдаан болоо. Стадион дээрэ бэшэ, байгаалиин уудамда, уула хадануудай хормойдо болоходонь, жэнхэни Монгол Наадан иимэл байха ёһотой гэжэ һанагдаадхёо. Үзэжэ һууһан хүнүүдые, гоёор шэмэглэгдэһэн майхангуудые, тугуудыешье харахада, яг лэ «Гарьд магнай» гэжэ кинодо гарадаг Наадан боложо байһан шэнги, онсо мэдэрэл түрэжэ байха юм. Барилдаанай тайлбаришье яаха аргагүй һайн байна, Батнасан ахын хоолой, бүхэшүүлэй дабаһан дабаа, олоһон оноо, статистикын мэдээ – бүгэдэ үнэхөөр гоё!

- Тиихэдээ Монголоймнай арад түмэн Ехэ Наадаяа телевизорээр үзөөд лэ, гэр гэртээ һууна гээшэ гү?

- Үгы. Мүнөө үедэ Улаан-Баатар хотомнай эзэгүй байна гэжэ хэлэжэ болоно. Юуб гэхэдэ, Халдабарита үбшэн шудалха Үндэһэнэй түбэй захирал Д.Нямхүү эмшэн арад зониие хүдөө гаража, Монгол ороноороо аяншалжа, энэ үбшэн тахалһаа нэгэ хэдыхэншье сагта холодохые уряалаа. Тиимэһээ мүнөө монголшууднай бүгэдөөрөө сэбэр агаарта сэнгэжэ ябана. Харин Наадамнай болодогоороол болобо. 512 бүхэшүүл барилдадагаараа барилдаа, бүхы наһанай морид урилдадагаараа урилдаа, харбаашаднай хёрхо мэргэнээ туршалсадагаараа туршалсаа. Гансал үзэгшэдгүйгөөр.

- Сагаан һарын гараха үеэр томо арга хэмжээнүүдые эмхидхэхэнь хорюултай болоо һэн. Тэрэ гэһээрнь, 6 һарада үнгэрһэн Монгол Уласай Ехэ Хуралай һунгалта үргэн олониитын хабаадалгатай түрүүшын үйлэ хэрэг болоо. Юрэнхыдөө, монголшууд түрэ засагай түлөөлэгшэдэй хэжэ байһан юумэн бүхэн тухай гүнзэгы мэдэсэтэй, онсо һанамжатай байдаг. Тиимэ бэзэ?

- Түрын бодолго тодорхойлгодо, уласай хэмжээнэй удха шанартай хэрэгүүдтэ монголшууд ехэ эдэбхитэй хабаададаг гэжэ тоолохо байнаб. Дүрбэн жэлдэ нэгэ удаа бидэ түлөөлэгшэдөө һунгана ха юмбибди. Харин COVID-19 үбшэнһөө боложо, монголшууднай Сагаан һараяа тэмдэглээгүй, һая болотор лэ шанга гэгшын журам сахижа байгаа. Тэрэнэйнь ашаар энэ вирус алдагдаагүй, тиимэһээ Ехэ Хуралайнгаа һунгалта хэхэ болоһомнай зүб гэжэ тоолоноб. Харин һунгалтын үеэр журам нэгэ бага һуладажа, хүнүүдэй олоороо сугларха, тэбэрилдэхэ таалалдаха ушарнууд дайралдаа. Гэбэшье шухала удхатай энэ үйлэ хэрэгэй хэгдэһэниинь болоо гэжэ дахин дабтаһуу.

- Һунгалтын дүнгүүд тухай юун гэхэ байнабта?

- Энэ удаа плюралис гуримаар дуугаа үгэлгэ болоо. Тэрэнэйнь ёһоор, заабол 50+1 хуби абагшад бэшэ, бусадһаа олон һанал хуряагшад лэ илаһанда тоологдобо. Лаос, Лебанон, Маврики, Тонга, Тувалу, Сири, Филиппин болон манай Монгол – дэлхэй дээрэ эдэл найман уласта иимэ гуримаар дуугаа үгэлгэ эмхидхэгдэдэг юм байна. Иигэжэ урдань эрхэ барижа байгша Монгол Арадай нам дутуу дунда ехэтэй тус гурим һамбаашалан нэбтэрүүлжэ, 76 һуудалай 62-ые абаба гэжэ ойлгоноб. Харин Ехэ Хуралай гэшүүдэй тэн хахадынь анха түрүүшынхиеэ һунгагдаа. Тэрээгээрнь лэ олзуурханаб. Юрэнхыдөө, Монголой арад түмэн эдэ зонһоо ехые хүлеэнэ.

- Жэл бүхэн Нааданай үеэр хари гүрэнһөө олон аяншалагшад ерэдэг. Харин энэ удаа хилэ хаалтатай, өөһэдөөл һайндэрлэжэ байхада, ямаршуу байна бэ?

- Жэл бүри 400 мянганһаа 550 мянган хари гүрэнэй айлшад Монгол гүрэн ерэдэг гэжэ тоологдоно. Тэдэнэй тэн хахадынь - хара, боро ажал хэхэеэ ерэһэн хитадууд. Тиигэжэ аяншалгын һалбарида 100 гаран мянган монголшууд хүдэлжэ, эдихэ хоолоо олоно. Теэд мүнөө жэл тэдэнэрнай огтошье олзо олоогүй. Харин Монголдомнай COVID-19 үбшэнэй дэлгэрээгүй ушарһаань ерэхэ жэлдэ аяншалагшад олон байха гэжэ найданабди. Шэнэ шэглэлнүүдые бүридхэхэ, дутуу дундануудаа элирүүлжэ усадхаха талаар ехэ ажал ябуулагдана.

- Таниие англи хэлэндэ бэрхэ гэжэ мэдэнэб. Нааданай үеэр оршуулагшын ажал хэдэг байгаа гүт?

- Би өөрыгөө англи хэлэ һайн мэдэдэгби гэжэ хэлэхэгүй байнаб (энеэнэ). Зүгөөр хари гүрэнһөө ерэһэн зондо Монгол ороноо танюулха ажалда 10 жэл соо хүдэлнэб. Тэдээнтэеэл тулмаашалха хэлэтэйб гэжэ бододогби. Юуб гэхэдэ, өөрөө һураһан ха юмбиб. 2009 ондо ехэ һургуулиин маркетингын ангиин 3-дахи курсда һуража байгааб. Хэшээлэйнгээ хажуугаар хэдэн газарта хүдэлдэг, һургуулидаа ябадаггүй шахуу һэмби. Нэгэтэ англи хэлэнэйнгээ

 хэшээлдэ һуужа байхадаа, бусад оюутадһаа нилээд муу мэдэсэтэй байһанаа ойлгоо бэлэйб. Тиихэдэл өөртөө зорилго табижа, энэ жэл заатагүй англи хэлэ шудалхаб гээд, бэеэ даан һуража эхилээ һэм. Яажа үзөөбиб гэхэдэ, түрүүн англи хэлэн дээрэ 2 хуудаһа оршуулжа ойлгожо абадаг, мэдээгүй үгэнүүдээ толидо харадаг байгааб. Удаань тэрэ текстээ сээжэлдэдэг болооб. Бүри һүүлдэнь гудамжада гараад, англи хэлэтэй зонтой энэ-тэрэ юумэ хөөрэлдэжэ эхилээб. Намтай хэдэн үгэ андалдахыень гуйжа, багахан бэлэгүүдыешье бариха ушарнууд болодог һэн. Иигэжэ 2009 онһоо хойшо англи хэлэ шудалжа эхилээд, мүнөө болотор хари гүрэнһөө ерэһэн хүнүүдтэй харилсажа, мэдэсэеэ мүлирүүлжэл байналби даа. Энэ хугасаа соо Бельги, Германи, Франци, Дани, Финлянди, Швеци, Америкэ гүрэнүүдһээ, Хитадай Гонконг, Тайвань, Шанхай хотонуудһаа ерэһэн аяншалагшадтай хүдэлөөб. Бултандань лэ манай эндэхи нүүдэлшэ малшадай амидарал, хүндэмүүшэ абари зангынь, байгаали, экологиин сэбэр эдеэ хоол гээд, тоолохо болоо һаа, яһала олон зүйл һайшаагдадаг.

- Монголдо хоёр лэ томо баяр болодог. Нэгэниинь Сагаан һара, нүгөөдэнь Наадан. Энэ жэл Сагаан һараяа үргэн дэлгэрээр тэмдэглэхэ арга байгаагүй гэбэт. Мүн Нааданайшье болохо, болихонь асуудалтай байгаа. Болоһой даа гэжэ хүлеэгээл ёһотойт.

- Үндэһэнэй гэбэл, үнэхөөрөө хоёрхон лэ томо баяр болодог. Харин тэмдэглэгдэдэг гээ һаа, яаха аргагүй Шэнэ жэлэй һайндэр нэмэгдэхэ байха. Энэ жэлэй Сагаан һараар минии дүтын хүнүүд, түрэл гарал огто найрлаагүй, ёһын тэдыдэ шэрээ түхеэрхэһээ бэшэ. Харин монгол туургатанаймнай бахархалта түүхэ, дурдагдаха габьяагай һүлдэ болоһон Наадаяа тэмдэглэхэ гэжэ хүлеэгээб. Тон дэргэдэнь байгаад, эрын гурбан наадаяа үзэжэ шадаагүйһөө бэшэ, шаналха зүйл үгы – һайхан лэ наадажа байналди даа.

- Гэхэ зуура Наадаяа бү хэе гэһэн хүнүүдшье байгаа бэзэ? Тэдээн тухай юун гэжэ хэлэхэбта?

- Тиимэ хүнүүд олон байгаа. Харин мүнөө тэдэ зоной бодол ондоо болоо байха гэжэ этигэнэб. Наада хэхые эсэргүүсэһэн хүнүүд гол түлэб хари гүрэнһөө гэртээ ерэхэ аргагүй болошоод байһан монголшуудай түрэлхид гү, али найза нүхэдынь гэжэ ойлгоо һэмби. Дүтынгөө хүнүүдэй иимэ байдалда ороод байхада, яахашье аргагүй тиигээ юм бэд дээ.

- Юрын зондо Наадан гээшэ ямар удха ушартай баяр бэ?

- Нүүдэлшэд зунай дэлгэр сагта сугларжа, наада хэдэг байһаниинь ехэл олон зуун, магад, хэдэн мянган жэлэй түүхэтэй заншал ха юм. Чингис хаанай үеһөө эхилэн тэмдэглэгдэдэг Наадамнай аргагүй ехэ удхатай гэжэ бододогби. Талаар таража байрладаг, мүн саг үргэлжэ бэе бэеһээ холуур нүүжэ ябадаг монголшуудта сугларжа уулзаха тон томо шалтагынь Наадан лэ болонол даа.

- Та ямар нютагайбта? Багынтнай Наадан мүнөөнэйхидэ орходоо, илгаатай бэд даа.

- Би Дорнод аймагай Хэрлэн сомондо түрэһэмби. Хамагай гоёнь сомоной Наадан гэжэ бододогби. Теэд минии багада болодог байһан Наада мүнөөнэйхитэй сасуулхада, даншье ехэ илгаагүй шэнги байгша. Энэ ушараар Нааданайнгаа удха шанар, амин һүнэһыень олон зуун жэлдэ хадагалһаар байгаа монгол туургатанаараа бахархангүй байхын аргагүй.

- Наадандаа яажа бэлдэдэг тухайгаа хөөрэжэ үгыт.

- Шэнэ дэгэл оюулжа үмдэдэгбди. Нааданай үедэ заабол хэншүү, хюрбаһа гаргажа, хуушуураа хайража эдидэгбди, айрагаа уудагбди. Хээрэ гарахадаа, нүхэдөөрөө носолдохо аргын гараа һаа барилдахаш. Харин дабаа дабахаһаа үлүү унахамнай түрүүн байхал дээ (энеэнэ). Эрын гурбан наадаяа заабол үзэдэг зон аабзабди.

- Хэдэн жэл Улаан-Баатарта амидаржа байнабта? Нютаг руугаа ябадаг гүт?

- Улаан-Баатар хотодо яг лэ 20 жэл амидаржа байнаб. 12-той байхадаа, нютагһаа гараад, мүнөө болотор ошоодүй байнаб. Эжы аба, түрэл түтим, найза нүхэдни булта Улаан-Баатар хотодо байдаг хадань ошохо гэжэ бодогдодогшьегүй лэ. Харин Арадай хубисхалай 100 жэлэй ойгоор гү, али ерэхэ жэл унаһан газартаа ошожо хүльбэрхэ хүсэл байна.

- Барилдаа һонирходог гүт? Энэ жэлэй Нааданда хэн абарга болохо гэжэ бодожо байгаабта?

- Монгол эрэшүүл бултал бүхэ барилдаа һонирходог, хараха дуратай гэжэ бододогби. Монгол Уласай харсага Д.Анар «арсалан» соло абаха аа гү гэжэ найдажа байгааб. Шударгы, һайн барилдадаг бүхэ гэжэ һанадагби. Үнэхөөрөө энэ жэл танай хэлээшээр шэнэ абаргатай болобобди. Увс аймагай Давст сомонһоо гарбалтай П.Бүрэнтөгс арсалан 9 дабажа түрүүлээд, «Монгол Уласай абарга» солотоной тоо нэгээр нэмэгдэбэ. Найман жэл болоод, дахин түрүүлжэ, «абарга» соло хүртэһэниинь ехэ хүсэ хүдэлмэриинь үрэ дүн гэжэ тоолохо байнаб. 2012 ондо түрүүлжэ, «арсалан» соло абаһан юм.

- Найрһаатнай һаатуулһандамни хүлисөөрэйгты! Табиһан асуудалнуудтамни тодорхой харюу үгэжэ, һанамжа бодолоо хубаалдабат. Һайнта даа! Баяр хүргэнэб!