Аршаануудаа абархын тулада

Һарьдаг үндэр дуулгата Саяан хадын хабшууда, далайн нюрууһаа 1558 метр үндэртэ Шумак гэжэ нэрлэгдэһэн горхоной эрье зубшаад, 100 гаран аршаанууд хэдэн жэлэй хугасаада газар дороһоо бурьялжа байдаг.

Манай элинсэг хулинсагууднай энэ мүнхын аршаанда хүртэжэ, бэе махабадаа эртэ урда сагһаа хойшо аргалжа байгаа. Тус аршаан хүнэй ямар үе мүсэдэ һайн бэ гэжэ мантан томо шулуунууд дээрэ түбэд, хуушан монгол хэлэн дээрэ һиилэжэ бэшээтэй байдаг юм. Эгээл энэ нангин газарта Лхабаб гэһэн субарга баригдаад, энэ һарын 22- то арамнайлагдахань. Субаргын барилга тухай Буддын шажанай заншалта Сангхын Баяр лама Сушкеевтэй хөөрэлдэбэбди.

- Сайн байна, Баяр лама! Аяар тэрэ холо, хүнэй хүрэжэ ошоходо тон хүндэ газарта субарга юундэ бариха гэжэ шиидэһэн байнабта? Энэ ябуулгын түүхэ тухай хөөрэжэ үгыт?

- Мэндээ! Шумак гэжэ нангин газарта бидэнэй үбгэ эсэгэнэр хэды заяанһаа ошожо амардаг, бэеэ аргалдаг байһан. Һүүлэй хэдэн жэлэй туршада энэ газарнай хаясаанай болохо туйлдаа хүрөөд байгаа. Гурбан жэлэй саада тээ тиишээ ошожо амархадаа, бүхы байдалыень өөрынгөө нюдөөр хаража ерэһэн байнаб. Аяар 40 гаран аршаанууднай уһанда угаагдажа үгы болоо. Тиимэһээ энэ аршаан булагуудаа тэрэ зандань үлөөхын тулада бидэ субарга бодхоохо гэжэ шиидэһэн байнабди. Урданһаа хойшо аха үеын зомнай тэндэ субарга бариха һэдэлгэ хэдэг байгаа. Мүнөө энэ субаргаяа урид бэлдэгдэһэн шулуун обоо дээрэ зохёожо бодхоогообди. Тиигэжэ урда үеынгөө зоной һанаһан хэрэг бэелүүлээбди. Шумак аршаандаа субарга бариха тухайгаа Хамба ламадаа хэлэхэдэмнай, зүбшөөгөө, маанадые дэмжээ.

«Тэндээ Лхабаб гэжэ нэрэтэй субарга баригты. Иимэ субарга хадаа Бурхан багшын тэнгэридэ ошожо, эжыдээ ном табиһан ушарта бүтээгдэһэн юм», – гээд, Хамба-лама айладхаа. Тэрэнь дэмы бэшэ. Ушар юуб гэхэдэ, Шумак гэжэ газарай эзэд гэхэдэ, хоёр хүүхэд болоно. Эхын заяатай энэ газарта энэл субарга заларха ушартай байгаа гээшэ аабза. Нёдондо нютагай ламанар ошожо, Лусад хаанаа тахяабди. Иигэжэ бурхандаа зальбаржа, нангин шүтөөнэй газарнуудаа һэргээжэ байхадамнай, эхэ байгаалимнай баярлаха ёһотойл даа.

- Шулуун дээрэ бэшэгүүд бии гэжэ хэлээ бэлэйт, тэрээн тушаа…

- Хэр угһаа хойшо тиишээ лама санаартамнай ошожо, аршаан залажа асараад, арад зоноо эмнэдэг байгаа. Тэндээ ехэ үргэл мүргэл хэжэ, хада уулын эзэдээ хүндэлдэг һэн. Амархаяа ошоһон зондо ямар аршаанда хүртэжэ, юугээ аргалхаб гэжэ заажа үгэдэг байгаа. Һүүлдэнь түбэдөөр, хуушан монголоор шулуун дээрэ бэшэжэ захалаа. Тэндэмнай аяар 1929 ондо хэгдэһэн гунгарбаа байна. Дуган баригдаһан аад, мүнөө хуу хаясаанай тооной болонхой. Ахымнай хүбүүд тэрэ дуганаа һэргээхэ хүсэлэнтэй байнад.

- Байгаалидаа хайша хэрэг хандаһанһаа боложо, аршаан булагууднай шэргэжэ байна гээшэ гү?

- Минии һанахада, тиинэ хэбэртэй. Хэдэн жэлэй саада тээ нэгэ баян хүн тиишэ ерээд, газар 49 жэлэй туршада хүлһэлжэ абаад, амаралтын байра баряад, хаана-яанаһаа зониие вертолёдоор асараад амаруулна. Тэрэ газарта тиимэ болбосон түхэлтэй байра байдал зохёоһонойшье хэрэг үгы гэжэ һанамаар. Тэндэхи бүхы угаадаһа, хаядаһаяа аршаантай гол руумнай адхажа, бузарлажа байна ха юм. Тэрэ хүн манай буряадуудай бариһан һарабша, байра юумэнүүдые һалгана. Мүнөөшье энэ субарга бариха хэрэгтэмнай нилээд һаад ушаруулхаяа һэдэлгэ гаргаа. Хэды тиигэбэшье, һанаһан зорилгоёо бэелүүлээбди. Хангай тайгын эзэднай, бурхан тэнгэримнай хаража байна. Һүзэгөө алдангүйгөөр, Бурхан багшадаа зальбараад ябабал, урданайнгаа юумэ хэзээдэшье алдахагүйбди.

- Субарга барихадатнай, хэд туһалааб? Барилгынгаа хэрэгсэлнүүдые яагаад абаашаа гээшэбта?

- Барилгынгаа хэрэгсэлнүүдые Эрхүү хотоһоо вертолёдоор оруулха гэжэ хэлсээд байтарнай, үнөөхи тэрэ баян хүмнай оролсожо, хэлсээмнай таһараа. Тэрэнэй удаа хүбүүдээрээ хөөрэлдэжэ, эмээл морёороо шэрэжэ гараха гэжэ шиидээбди. Субаргынгаа хэб, түмэр тушаа, 1 тонноһоо үлүү цемент бүхыдөө 19 мориндо ашажа абаашаабди. Энэ хэрэг бүтээхэ хэрэгтэмнай «Һэер шаалган» гэһэн федерациинхид ехэ туһа хүргөө. Гомбо Зурбаков, Алексей Гыргенов гэгшэд арад зоноо эблүүлжэ, эмхидхэлэй ажал ябуулаа. Тиихэдэ бүхы түнхэнэйхид, Буряад ороноймнай аймагуудай ажаһуугшад, ондоо газараар таража һууһан буряадууд хуу булта арга шадалаараа хамһалсаа. Барилгаяа эхилхэдэмнай, хаа-хаанаһаа ерээд, тэндэ амаржа байһан арад зон ажал хэжэ, буян үйлэдөө. Байгша һарын 19-дэ бидэ Даши Чойнхорлин гэһэн Буддын шажанай дээдэ һургуулиин ректор Дымбрыл багша түрүүтэй бүлэг ламанар Шумак гарахамнай. Тиигэжэ августын 22-то субаргымнай рамнай болохо.

- Тэндэхи аршаан булагууд ямар шанартайб?

- Шумагай аршаанууд нэгэ газарһаа хэдэн тээшээ таража урдахадаа, ондо ондоо амтатай байха. Тиихэдэ халуун хүйтэнөөрөө илгаатай юм. Тоогүй олон зон эндэ ерэжэ, бэеэ аргалһан ушарнууд байха. Хаа голһоо арад зон ерээд, эдэгээд ябадаг. Булагуудһаа гадуур эндэмнай эмтэй домтой шабар байха. Үшөө тиихэдэ эндэхи газарһаа ямар бэ даа хүсэтэй элшэн гарадаг гээд, хүн зон хэлсэдэг. Ерэһэн зондо эдэгэхэдэнь, хадын сэбэр агаар, һаргама һайхан байгаали нүлөө үзүүлдэг ёһотой. Нэгэтэ манай эндэ хүрэжэ ерэһэн хүн заатагүй һөөргөө таталдаад лэ байдаг. Һайн лэ нүлөө үзүүлһэн хойнонь арад зомнай дахинаа эрьежэ байгаа бэзэ.

- Зай, һайн бэлэйт! Һайн ябажа ерэхыетнай хүсэнэбди!