412
Байгша ондо мэдээжэ шалтагаанһаа боложо, арад зоной амарангаа аяншалха түсэбүүд тад ондоогоор эрьелдэшэбэ бшуу. Энэ ушарһаа боложо, хилэ гээшэмнай таб байса хаалгаатай байһанаа, зарим тэды гүрэнүүд нэгэ бага хүнгэлэлтэ оруулжа, хилэеэ нээхэ ушарнууд үсөөнөөршье һаа, үзэгдэнэ. Тиимэһээ үргэн ехэ манай гүрэнэй ажаһуугшад өөрынгөө түрэл тоонто нютагтаа амархаһаа гадуур, улас дотороо аяншална. Зунай дунда һарын 5-да манай Буряад нютагта 162 хүнһөө бүридэһэн түрүүшын бүлэг аяншалагшад ерэбэ гээд, олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүд дуулгаа һэн. Тиимэ тусхай бүлэгүүд аяар сентябриин 22 болотор ерэжэ байхаар түсэблэгдэнхэй. Энэ хэмжээ ябуулгын үедэ Байгал далай шадар 1700 аяншад ерэжэ амарха, газар уһа үзэжэ, шэнэ хүсэ абажа ошохо юм ха.
Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденов эдэ түрүүшын айлшадые угтахадаа, иигэжэ тэмдэглэһэн юм:
- Бидэ эгээл һонирхолтой, анхарал татама газарнуудаа харуулха гэжэ шиидээбди. Тодорхойлбол, Түнхэнэй аймаг, Байгал далайн эрьедэхи Энхэлэг, Хуурай гол (Сухая), Түрхэ нютагуудта айлшад хүрэжэ ошохо юм. Энэ түрүүшын амарагшад манай аяншалгын һалбарида тон ехэ нүлөө үзүүлхэ ёһотой. Ондоо можо нютагай ажаһуугшад Буряад орондомнай хүрэхэ хүсэлэнтэй байна. Тиимэһээ бидэ бүхы эрилтэнүүдыень дүүргэхэ аргатай байха ёһотойбди.
Жэнхэни хэбээрээ
Бууралхан Буряад оромнай алишье захадаа хүнэй хужарлажа харамаар дабтагшагүй байгаалитай, хүндэмүүшэ арад зонтой гээд, анханһаа суутай юм. Гэбэшье дээрэ нэрлэгдэһэн газарнуудта ошожо амархада, аятай зохид оршон байдал нэгэ бага зохёогдобошье, бэшэ нютагуудта тиимэ юумэн үгы гээд сэхэ хэлэе. Зарим ушарта хүрэжэ ошохо харгы замшье хүндэ байдаг ха юм даа. Энэньшье һайн ба муу талатай. Юундэб гэхэдэ, һайн харгы зам барихада, хүн зон олоор ошожо, дайрагдаагүй байгаалиие бузарлаха гээд, нютагай зон дурагүйдэдэг.
Урид үзөөгүй, хараагүй юумэ мэдэжэ ябахада, ехэл гоё даа. Буряадаймнай ажаһуугшад ехэнхи ушарта өөрынгөө нютагаар аяншалжа үзөөгүй байдаг. «Буряад-ФМ» радиогой дамжуулгануудые хүтэлэгшэ Эрдэм Будаин хойто аймагуудаар анха түрүүшынхиеэ энэ нажартаа ошожо ерээб гэнэ. Тэрэ намтай һая уулзахадаа, хэр аяншалжа ерэһэн тухайгаа иигэжэ хөөрөө һэн.
- Нүхэрэйнгөө эгэшэ хурайхайтанда айлшалангаа, тэндэхи газар уһа үзэжэ ерэхэ байна гэжэ шиидэһэн байгаабди. Гал тэргээр гү, али агаарай онгосоор хүрэжэ ошохо гүбди гэжэ хэлсэһээр байтараа, агаарай онгосоор ниидэжэ ошохо болобобди. Ниидэжэ ошохо сэн тон ехэ байна гэжэ хэлэхэ байнаб. Нэгэ хүнэй түлөө 5500 түхэриг болоно. Ниислэл Москва хүрэтэр иимэл сэнгээр билет худалдадаг ха юм. Түмэр харгыгаар ошохо гэбэл, 1000 түхэригөөр үнэгүй боложо үгэнэ. Тиигэбэшье 2 үдэрһөө үлүү саг соо харгыда ябахадаа, тэрэл мүнгэнһөө үлүү эдихэ болонош, - гэнэ Эрдэм. - Тиишээ би анха удаа ошооб. Амаргүй һайхан байгаалитай нютаг байна даа. Тоогүй олон нуур сөөрэмүүд, харьялан урдаһан хадын горхонууд... Һанаад үзэхэдэ, минии түрэһэн Хурамхаан нютагһаа сэхэ гарабал, балай холо бэшэ аад, тад ондоо газарта ерэһэн шэнги. Тэрэ хабшуу, хүнэй ошожо шадахагүй байһанһаа боложо, эхэ байгаалинь зандаа үлөө. Тосхон һууринуудайнь түхэл шарайшье манай эндэхиһээ ондоо. Юуб гэхэдэ, БАМ барилгын үедэ СССР-эй булан бүхэнһөө ерэжэ, эндэ аха дүү мэтэ боложо, хэдэн ондоо яһатан хүдэлөө. Тиимэһээ Ленинградай түхэл, Латвиин хотонуудай шэг шарайтай байра байшанууд олон байна. Хүн зон булта эндэ ерүүл гэжэ ойлгохоор. Ажаллаха болзоройнгоо дүүрэхэдэ, хуу булта гараад ошодог заншалтай. Тиимэһээ тэндэ үндэһэеэ үлөөхэ гэжэ оролдоһон зон үсөөн хэбэртэй.
Холошье һаа...
Буряад нютагаймнай газар дэбисхэр дээрэ Европын хэдэн гүрэнүүд багтаха аргатай гээд мэдэнэбди. Тиимэһээ бидэнэй нютаг ороноо үзэхэ, хараха гэбэл, хэдэн жэл хэрэгтэй болоно. Нютаг бүхэндэ өөһэдын зоной амаржа, бэе махабадаа элүүржүүлдэг аршаан булагууд тоогүй олон юм. Эгээл иимэ газарнуудай нэгэн Ахын аймагай дэбисхэр дээрэ хэдэн хадын саана оршодог Шумак аршаан болоно. Тэрэ аршаан хэдэн олон үбшэнгүүдые аргалдагаараа хүн зоной дунда ехэ мэдээжэ юм. Теэд тиишээ хүрэхэ гээшэнь тон бэрхэтэй. Тэрээн руу ошохо гурбан арга байдаг. Түнхэнэй талаһаа сэхэ Саяан уула дабажа, ябагаар ба морёор хүрэжэ ошохо арганууд байха. Һүүлэй үедэ Эрхүү хотоһоо агаарай онгосоор ниидэжэ ошохо арга олгогдоо. Эгээл энэ аршаанда хүртэхэ зорилгоёо минии нүхэр Эрдэни Раднаев энэ жэлдэ бэелүүлбэ.
- Бидэ Шумак ошожо үзэхэ гэжэ нүхэртэеэ хөөрэлдэдэг байгаабди. Одоошье энэ жэлдэ бүхы юумэн тааралдажа, тиишээ хүрэжэ ерээбди. Энэ һарын 1-дэ Түнхэнэй Хойто-Гол һууринһаа бүлэг нүхэдөөрөө ябагаар гараабди. Ашаагаа морин дээрэ тээжэ ошообди. Тиишээ хүрэтэрөө, харгыдаа 2 хонообди. Гоё һайхан газар даа. Дуулгата саһан малгайта Саяан хадын орьёлнуудые дабажа, адха шулуун соогуур махажа хүрөөбди. Тэндэ тоогүй олон аршаанууд бии юм байна. Амарагшад урдань баригдаһан балаганууд соо байрлажа амарна. Хажуудань томо гэгшын болбосон түхэлтэй байра байна, тэдэнь амаргүй үнэтэй. Олзын хэрэг эрхилдэг нэгэ хүн тэрэниие зохёожо түхеэрһэн юм. Тэрэ байра нютагай зон балай һайшаанагүй, - гээд, Эрдэни зугаагаа эхилнэ. – Хэдэн үдэрэй туршада байгаалитай ниилэжэ амараабди, аршаанда хүртөөбди. Тиишээ ошохо гээшэнь ехэл гайтай байна, бэлэдхэл үгы һаа, һалааш. Бидэ борооной орохо үедэ дайралдаабди - ходол хура адхаржа байгаа. Һөөргөө ерэхэдээ, мори хүлһэлөөбди, нэгэ мориной сэн 8 мянган түхэриг болоно. Тэндэхи зон зунай богонихон сагта хэдэн эрьесэ хэжэ үрдинэ. Хадаһаа үлүү гоё юумэн хадал гээшэл даа.
Гэртээ хэбтэһэн сэсэнһээ, гадуур ябажа, газар үзэһэн тэнэг холо дээрэ гэжэ арад зоной дунда хэлсэдэг гүб даа. Тиимэһээ хараа үзөөгүй газарнуудаар жэлэй нэгэ дахин ябажа байха хэрэгтэй гээд, Далай лама хэлэһэн байдаг. Һүүлэй үедэ саг түргэн болоо гэжэ хүн бүхэмнай хэлсэдэг болонхой. Тэрэньшье буруу бэшэ хэбэртэй. Тиимэһээ энэ түргэн урасхалта боро юрьеэнһээ амаржа, сэдьхэлээ ханааха гээшэ тон хэрэгтэй болонол даа.
Автор: Булат БАДМАЕВ
