​Буряад хэлэнэй хуби заяан

Буряад литературна хэлэнэйм­най ехэ хохидолтой байдалда ороһоной хэдэн шалтагаан бии. Нэгэдэхинь, 1960-аад онуудта түбэй Москваһаа бага яһатанай үндэһэтэ һургуулинуудые усадхаха гэһэн тог­тоол СССР-эй автономито республи­ка бүхэндэ ерэһэн. Бүгэдэ баранай үгэ дуугүй дотороо буруушаажа, яаха хээхэ аргануудые бэдэрэн, саг татажа, һаатан сухарилдажа байхада, манай республика дээдын тэрэ зар­лиг оролдосо ехэтэйгээр бэелүүлжэ: «Манай Буряадта буряад хэлэн зааг­дахаяа болинхой», - гэжэ элидхэһэн гэдэг. Үнэхөөрөөшье, хүршэ яхад, тыва, хакас болон бусадай түрэл хэлэнүүдэй тэрэ зандаа шахуу хэ­рэглэгдэжэ байхада, манай хэлэнэй зүдэрүү байдалтайнь гайхамаар.

Хоёрдохинь, буряад хэлэн ород хэлэнтэй адли сасуу гүрэнэй хэлэн гэжэ Буряад Республикын шэнэ Конституци дотор абтанхайшье һаа, арад зоной ажаябуулгада хэ­рэглэгдэхэ аргагүй дээрэһээ ород хэлэндэ гартадаг. Харин түрэл хэлэеэ түрэхэһөө үзэхэ, мэдэхэ, хэрэглэхэ хэрэгтэй. Буряад арад ород хэлэнэй нүлөөгүй гээшэ һаа, тад ондоо бай­далтай байха юм һэн бэзэ. Ганса хэ­лэтэй һаа, арад зон хаана ошохо һэм, түрэл хэлэеэ зуун жэлэй саана тоти болгонхой, хүгжэлтынгөө эдэ шата­нуудые үни гаранхай ябахал байгаа ааб даа.

Эдэ хэлэгдэгшэ хоёр шалтагаа­нуудай маанадһаа дулдыдахагүй, түүхэтэ хүгжэлтымнай аша үрэ гээшэ һаа, гурбадахинь тон өөрһөөмнай үндэһэтэй. Дээдэхи шалтагаануудһаа түрэл хэлэнэймнай доройтожо, гэр хоорондоо хэрэглэдэг обор муухан боложо байха­да, гадаада талаһаа ёборуулхада, доторһоо нэрбэхэ муу юумэн олдоод байха гэдэгынь боложо байнхай. Хэлэеэ яагаад хэрэглүүлхэб, яагаад саашань хүгжөөхэб гэжэ олониитын оролдожо байхада, заримашуулайм­най элдэб ябадал гаргадагынь хара буумаар. 15-20 жэлэй саана «буряад литературна хэлэнэй Буряад орон соогоо олондо ойлгосогүй дээрэһээ муугаар дэлгэрһэн хада» сонгоол-сартуул нютаг хэлэн дээрэ буряад литературна хэлэ үндэһэлхэ гэһэн эдэбхи үүсхэл гараа һэн. Теэд энэ эдэбхи үүсхэлэй бурууһаа боложо, яаха аргагүй булга һүрэхэ байһые тэдэ зариман ойлгоходоо, нютаг хэлэнүүдэй хүгжэлтэдэ бүри анда- гаартайгаар оронхой.

Энэ юун боложо байнаб гэхэдэ, буряад литературна хэлэнэй хүшэр хүндэһөө бэшэ, харин улас түрын бүгэдэ байдалһаа мүнөө үеымнай ехэнхи хубинь литературна хэлэнһээ байха өөрынгөө нютаг хэлэшье хүсэд мэдэхэгүй ушарһаа шалтагаантай. Өөрынгөө гэм литературна хэлэндэ тохохо дуратай зондо: «Нютаг хэлээ­рээ нэгэ дэлгэрэнгы мэдүүлэл бэшэ», - гэбэл, огтолон шадахагүй, тоонто нютагаа зураглажашье бирахагүй. Ушарынь гэхэдэ, тэдэ «ерэ, ошо, һуу, гэр, шүлэн» гэхэ мэтэ эгээлэй юрын хэдэн үгэнүүдтэй танил байха.

Бүгэдэ арадай хэрэглэжэ байһан «һ» фонемэ яагаадшье он­доо болон хубилхагүйнь мэдээжэ. Энэ болбол буряад арадай бусад монголшуудһаа онсо илгарһан ша­нар шэнжэ, менталитет мүн. Харин Монголһоо тиимэ үнишье бэшэ нүүжэ ерэһэн сонгоол болон сартуул угтан үшөө буряад бэшэ, мүн тиихэ­дэ халхашье бэшэ болонхой, тиихэдэ халха-монгол хэлэн буряад-монгол хэлэндэ орходоо, бэеэ дааһан ондоо хэлэн гэжэ монголшо эрдэмтэд бүри үнгэрһэн зуунай 80-яад онуудта тодорхойлонхой юм. Тэрэ болбол грамматическа, морфологическа, синтаксическа болон лексическэ талаараа гэдэг. Тиихэдэ халха буряад хоёрой түүхэ, бүгэдэ соёл, илангаяа литература онсо өөрын. Халхын бододог ухаан, һанадаг һанаан буряадһаа илгаатай.

Али болохо буряад нютаг хэ­лэн буряад хүндэ юрэнхыдөө ойлгосотой юм. Алайрһаа Онон хүрэтэр бэе бэетэйгээ нягта ха­рилсамаар. Би тиимэ мэргэжэлтэ хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн бэшэшье һаа, Буряадайнгаа баруугаар­шье, зүүгээршье, хойгууршье, урдууршье ябахадаа, өөрынгөө хэлэ бусадта ойлгуулаад, тэдэ­нэйнгээ дуугархые тоти ойлгоод ябагшалби. «Һ» абяан али болохо хэлэнэй гэхэ гү, хүнэй үгүүлхэ хэ­лэнэй аппарадай эгээл хүнгөөр гаргагдадаг абяан юм. Халтал хоолойгоо заһаадхихада гаража ерэдэг абяан бшуу. Тиимэһээ бүхэдэлхэйн олон тоото хэлэнүүд тэрэ абяа хэрэглэдэг. Англи, гер­ман хэлэнүүдтэ «һ» хэр угһаа хэ­рэглэгдэнэ. Манай сонгоол болон сартуул угтанай «һ» абяа гаргажа яданабди гээшэнь гансал шалтаг бэдэрһэн ушар юм даа.

Ород хэлэн баһа хохидожо байна. Интернет болон бусад технологиин үлүү түргэн хүгжэлтэһөө хари гүрэнэй үгэнүүд үзэмжэ ехээр хэ­рэглэгдэдэг болонхой. Тэрээнһээ боложо, ород хэлэн бузарлагдаад, саг соонь сэбэрлэхын тула, Ородой Президентын дэргэдэ ород хэлэнэй Совет байгуулагданхай, онсо хэмжээ ябуулганууд абтанхай. Мүн тиихэдэ улас түрэ бага яһатанай соёл, хэлэн тухай һаналаа табилсана. Алтан ту­хайгаа бодоходоо, абдар тухайнь бо­догдоошье юм бэзэ. Тэрэ ушар бай­дал һамбаашалан, өөртөө хэрэгтэй асуудалнуудаа эридээр табин, халуун дээрэнь бүтээхэдэ яахаб? Эгээл таарамжатай үе сагынь бэшэ юм гү? Харин манай Буряад хэлэнэй комис­си нэгэ хэды суглаа хурал үнгэргөөд, абтаһан шиидхэбэринүүдээ тобой­со дүүргэжэ байхань харагданагүй. Сэхыень хэлэбэл, тэдэмнай тэрэл түүхэй зандаа.

Иигээд ерэхэдээ, буряад хэлэ­нэймнай хүгжэлтэдэ түбэг тойд татааша асуудалнууд олон гэжэ харагдана. Тэдээниие шиидхэхэнь тиимэшье хүшэр хүндэ, даншье һаа шиидхэгдэхэгүй асуудал бэшэ юм. Гансал урдахи зорилгонуудаа бэелүүлхын тула эрид эрилтэнүүдые табиха ёһотойбди:

- Буряад Конституци дотор «Бу­ряад хэлэндэ һайн дураараа һураха» гэһэн статья «буряад хүн түрэл хэ­лэеэ заатагүй шудалха, хэрэглэхэ» гэһэн тодо ойлгосотой болгон хубил­гаха;

- БГУ-да буряад хэлэ бэшэгэй факультет һэргээхэ, буряад хэлэнэй багшанарые бэлдэхэ;

- Буряад хэлэнэй багшанарай нэрэ соло (статус) үргэхэ, салингы­ень бусадта орходоо дабхарлан нэ­мэхэ;

- Буряад хэлэ сэсэрлиг болон эхин һургуулиһаа ород хэлэндэл ад­ляар бүрин түгэс зааха;

- Буряад хэлэтэй үхибүүд республикын жасаһаа хүүгэдэй тэдхэм­жэ абаха, дээдэ һургуулинуудта хүнгэлэлтэтэй орохо, республикын һанһаа һураха;

- Буряад хэлэтэй үхибүүдэй түрэлхид байрын, дулаанай, халуун ба хүйтэн уһанай 50% хүнгэлэлтэдэ хүртэхэ;

- Буряад хүн түрэл хэлэгүй һаа, хүтэлбэрилхы зиндаагаар дэбжүүлэгдэхыень, арадай һунгамалаар һунгагдахыень хорихо;

- Буряад соёлдо хамаатай эмхи зургаанууд ажаябуулгаяа (делопро­изводство) буряад хэлэн дээрэ даб­харлан хэхэ;

- Алибаа ноёной буряад яһатан һаа, орлогшонь ород байха, даргын ород байбал, орлогшонь буряад байха – зүблэлтэ үеын иимэ ёһо шэ­нэдхэн баримталха.

Эдэ эрид эрилтэнүүд эрхэтэнэй эрхэ сүлөө тухай асуудал татаха юм аабза. Эрхэтэнэй эрхэ сүлөө гээшэ арад зондоо алба хэһэн хүн бүхэнэй амидаралай гол асуудал мүн. Тиимэ бэшэ һаа, һүйд татаһан анархиин ябадал бололтой. Засагай газарай арад зоной референдум, хамтын һунгалташье үнгэргэхэдэ яахаб? Иимэрхүү хатуушаг ёһо журам мүнөө сагта тогтоожо абаагүй һаа, хэжэ, бүтээжэ байһан бэшэ ажаябуул- ганууднай бирагүйхэн байна гэжэ ойлгожо, мэдэжэ байгаад, юунһээ, хэнһээ айнабибди? Уһанда ороһон хүн борооһоо айдаггүй. Юугээрээ, хэнээрээ хохидохобибди? Хатуужа­жа шадаагүй болбол, хайран хэлэеэ бусалтагүй гээһэн ахир доройд ами­тад болоод, аша гушанартаа хараал­гажа, дүшэ дүншэдөө шэрээлгэжэ, тамын зоболон үзэхэ табисууртай болохомнай зүйтэй.

Эдэ дурадхалнууд энээгээрээ иигээд дүүрээ бэшэ, мүнөөдэртэ таа­руулха, бүгэдэ олоороо бодомжолхо, зүбшэхэ, тодорхойлхо, үндэһэлхэ хэрэгтэйень хэлээдшье яалай. Ноёд һайд, эрдэмтэд, багшанар, журна­листнар, уран зохёолшод болон сэхээтэн бүгэдэ хамтаржа, хүсэ ша­далаа ниилүүлбэл, буряад һайхан эхэ хэлэнэймнай хуби заяан тодорон шиидхэгдээд, улам саашаа хүгжэжэ, арадаймнай соёл бүхэдэлхэйн ерээдүй соёлой томо һайхан баглаа­гай нэгэ сэсэгхэниинь боложо, гоёор толботон, һайханаар хангалтан, ажа­байдалай али һэбшээхэндэ ганхан, ганхан, аяа буяндаа уряалан далла­жа байха бэлэй даа.

Сергей ДОРЖИЕВ, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ