​Буряад хэлэнэй хуби заяан

 Ая гангын үнэрөөр

Анхилаадхёо гэнтэ.

Аршаанта сэлгеэ нютагни,

Амар мэндэ!

Арын оройһоо харахада,

Альган дээрэ мэтэ,

Аржын толорон угтаа

Аглаг минии Шэбэртэ!

Энэ Дондог Улзытуевай мүрнүүд. Уянгата шүлэгшэдые оройлжо ябаһан поэдэй хур­са гуурһан түрэл буряад хэлэнэймнай баян абдар үргэн олон уншагшадтаа элбэг ехээр нээ­жэ үгэһэн.

Бусадшье шүлэгшэдэй, уран зохёолшодой, монголшо эрдэмтэдэй бүтээлнүүд, мүн али олон багшанарай болон «Буряад үнэн» сониной, «Байгал» сэтгүүлэй ба Буряад драмын театрай ажаябуулганууд – эдэ бүгэдэ мүнөө үе сагта хэрэглэг­дэжэ байгаа түрэл буряад литературна хэлэнэйм­най лаборатори гэхэ гү, үндэһэтэ үүр, алтан уурхай мүн. Хэлэнэй морфологи, синтаксис, үгүүлбэри, тэ­рэнэй маяг болзорто сагтаа шудалагдажа, заагда­жа, саашанхи хүгжэлтэнь хараалагдажа байха ажа­байдалай жама ёһо нэгэтэшье хазагайруулагдажа, эбдэгдэжэ байдаггүй юм аабза. Ушарынь ори ганса – энэ болбол хүн бүхэнэй хубиин ябадал, бүгэдэй арадай ажабайдал онсолон тодорхойлһон агууехэ удха шанартай дээдэ тэнгэриин үршөөл гэхэдэ - үршөөл, амидаралай ёһо гэхэдэ - ёһо юм.

Ямаршье хэлэн һайхан. Энэ хэлэн һайн, тэ­рэнь муу гэжэ огто болохогүй. Дэлхэйн арадуудай түүхэтэ хүгжэлтөөр, өөрынгөө арга боломжоор хүгжэн ерэһэн хэлэнүүд һайн муугаараа бэшэ, ха­рин түрэл түтимөөрөө бэе бэедээ дүтэ нэгэ бүлэ ба амяарлаһан анги болон илгардаг, арадуудай онсо ухамайлан бодолго, сэдьхэл һанаа гээшые тодорхойлдог.

Манай түрэл хэлэн ямаршье хэлэнһээ дутуу бэшэ (эндэ түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй гү, али бирагүй мэдэсэтэй зондо зорюулагдаһан буряад хэлэн руу экскурс). Жэшээлэн хэлэбэл, үндэһэтэ (корневой) хитадуудтай сасуулбал, (хэлэ бэшэгэй эрдэм­тэн бэшэ аад, бүдүүлигшэгээр харуулһандамни хүлисөөрэйгты), оршон тойроноо ойлгожо байха ушарнай ехэ илгаатай. «Би шэрээ саана һандай ябаха һууха», - гэжэ хитадай угтабал, манай­хин: «Дээшээ гаража, шэрээгэймнай саагуур һандайлан һуугты», - гэжэ угаа ойлгосотой тодор­хойгоор хандаһан хүндэмүүшэ урилга бололтой. Хитадай гэр харуулһан иероглиф-зурагай удха шанар (байрын гэр, шэнэ гэр, хуушан гэр, засагай байшан, үйлэдбэриин торхо гэхэ мэтэ) имагтал мэдүүлэлэй удхаар тодорхойлогдохо аргатай.

Буряад хэлэмнай дуутай суутай агууехэ ород хэлэнһээ илгаагүй баян. Грамматическа жагсаалы­ень сасуулан харахада, манай хэлэндэ гансал үгын эхинэй онсо тиимэ хуби (приставка) байхагүй, үгын бусад хубинууд хуу барандаа хэрэглэгдэдэг (үндэһэн - корень, суффикс, залгалта - окончание). Үгын эхинэй орондо, жэшээнь, глаголой али нэ­гэн түхэл хэрэглэгдэжэ, дабхар удхаар шэмэглэдэг (пришёл, ушёл, дошёл, сошёл – ерээ, хүрэжэ ерээ, хүрэжэ ошоо, хүрэжэ буугаа, ошожо буугаа; ябаа, арилаа, тонилоо, догдойгоо). Ород хэлэнэй аянга­та, дуута гээшэ һаа, манай хэлэн мүн лэ тиимэ. Гэ­бэшье ород хэлэн энээгээрээ халта үлүү. Огтолон сохилтогүй нэгэшье ород үгэ байхагүй бшуу. Ха­рин манай хэлэндэ тиимэ үгэнүүд олоор үзэгдэнэ. Жэшээнь, «тэнгэри» гэһэн гурбан үетэй ута үгэ соо нэгэшье сохилто (хүсэтэй позици) байхагүй. Иимэ үгэнүүд манда зүндөө. Хамар, аман, хараха, һолонгото, ташаланда, уншаха, тэргэ, морин г.м. Хэды тиимэшье һаа, манай түрэл хэлэн бусад мон­гол хэлэнүүдтэ орходоо, ирагуу дуута хэлэнүүдэй тоодо ябадаг. Сасуулан харахада, халха-монгол хэлэн залгалта гээшые хэрэглэхэгүй тээшээ байхаһаа гадна, үгэнүүд соогуурхи абяануудаа богони болгодог. Үгын һүүл таһалан, аянгыень му­хардуулжа, хэлэ шэрүүншэг үгүүлбэритэй болго­жо байха хоорондоо халха-монгол хэлэн үгынгөө дундуур хашалган абяануудаа зөөлэрүүлдэг, тиимэһээ халха хүнэй дуугаржа байхада, хэлэ­ниинь тоһон соо умбажа байһандал нялуунаар үзэгдэдэг. Жэшээнь, Уляан-Үд – Улаан-Үдэ, хэль - хэлэн, гишиглэх – гэшхэлхэ, хиль - хилэ г.м.

Хэлэн бүхэн алибаа бодол, һанаа сэдьхэл өөрынгөө аргаар дамжуулдаг. Манай хэлэн ород хэлэнэй арга боломжодо хэр зэргэ хүрэнэ гээшэб гэбэл, И.Калашниковай «Жестокий век» романай нэгэ хэһэг Г. Чимитовэй оршуулга дээрэ («Шуһата зэбүүн саг») сасуулан хараад үзэе:

«Тогорил-хан:

- Как там мой любимый брат Эрхэ-Хара?

Когсу-Сабрак:

- Эрхэ-Хара жив, здоров, бодр и весел!».

«Тогорил хаан:

- Хайрата минии дүү Эрхэ-Хара ямар гээшэб?

Хүгсүү-Сабраг:

- Эрхэ-Хара элүүр энхэ, хүхюун, дорюун!»

Али

Александр Пушкин:

По дороге зимней скучной

Тройка борзая бежит.

Колокольчик однозвучный

Утомительно гремит.

Даша Чернинов:

Үбэлэй хажар харгыгаар

Үреэ гурбан гүйлдэнэ.

Хонхынь абяан жэгдэ аад,

Хашартайгаар жэнгирнэ.

Баһа Пушкинай ямаршьеб шубуухай «за окош­ком сидит, по-своему поёт, перья поправляет» гэһэн үгэнүүдтэй шүлэг Даша Черниновэй гү, али Ц. Доной оршуулһаниинь:

Һайхан жаахан шубуухай

Һууна сонхым табсан дээр,

Үдэ даляа заһасагаан,

Өөрын хэлээр дууласагаан».

Харин өөрынгөө ээлжээндэ ород хэлэнэй ар­гануудые буряад хэлэнэй боломжонуудтай мүнөө сасуулая. Холуур жэшээ бэдэрэнгүй, Г. Чимитовэй «Эгэшэ аха хоёрни» гэһэн суута дуун болоһон шүлэг оршуулаад туршая.

Эльгэлэн, эльгэлэн тэгүүлдэг

Эжым түрэһэн нютагта

Энхэрэн, энхэрэн хүлеэдэг,

Эгэшэм намаяа угтадаг.

Һанаа сэдьхэлэйм хаа-яахан

Һанажал гэнтэ асатаа һаань,

Һайхан урихан зангаараа

Һанааем заһажа табидаг.

Там, куда вечно сердце стремится,

В материнских родных краях,

С бесконечной нежностью ожидая,

Встречает меня сестра.

Души моей хрупкий краешек

Если вдруг раздвоится когда,

Нежной и милой душою

Успокоит и отправит (домой) меня.

Шүлэгшэ бэшэ манай оршуулга тэрэ зэргэхэн­шье һаа, ямар үргэн дэлисэтэйгээр, хэдыхэн үгэ соогуур олон удха шэнгээжэ бэшэгдэһэн уянгата буряад шүлэг ород хэлэн дээрэ имагтал удхыень дамжуулна гэжэ харуулна. Тиихэдэ «Үншэн сагаан ботогон» гэһэн дуунай мүрнүүдые яажа оршу­улхаб? Дондог Улзытуевай тэрэ урданай арадай дуунай удха улам гүнзэгырүүлэн найруулһан шүлэг яажа ородоор дамжуулхаб? Станислав Ку­няевтал заха үзүүрыень дайраад, сагаан шүлэгэй мүрнүүдээр иигээд тиигээд орхихоо һанаагүй юм һаа?

Англи хэлэ абажа хараа һаа, бүришье гайхамаар. Хэлэнэйнь үгүүлбэри тэмдэглэхэ үзэгүүдынь хүртэхэгүй, хоёр-гурбан үзэгөөр нэгэ абяа харуулха, тэрэнь багадаад, бэшэгдэһэн үзэгүүдынь тад ондоогоор зарим ушарта уншагдаха һонин дүримтэй. Хэды тиигэбэшье дээрэ хэлэгдэһэн хэлэнүүд бүхэдэлхэйн хэлэнүүдэй түрүүшын тоодо оронхой, бүмбэрсэг дэлхэйн алибаа буланда хэ­рэглэгдэжэ байна. Тэрээнэй шалтагаан эли – хэлэ хэрэглэгшэд манай хэлэтэндэ орходоо олон. Сая хүрэхэгүй буряад-монголшуудай хэлэн эндэ гэм­тэй бэшэ. Хүн түрэлтэнэй түүхэтэ хүгжэлтын тиимэ байхада яахаб. Теэдшье манай зорилго элдэб хэлэ сасуулан шэнжэлхэ бэшэ, харин өөрынгөө түрэл хэлэнэй мүнөөнэй байдал тухай бодомжолхо гэһэн юм бэлэй.

Нэн түрүүн литературна хэлэн гээшэ юун гээ­шэб гэһэн асуудалда харюусая. Литературна хэлэн гээшэ өөрын нормотой, онсо кодтой, баримталаг­даха дүримтэй аманшье, бэшэмэлшье хэб формо болоһон, бүгэдөөрэн хэрэглэжэ байһан үндэһэтэ хэлэн. Агууехэ ород хэлэшье харахада, Волгын, Архангельскын «о» абяа хэрэглэдэг зон түбэй Москвагай «а» маягтанай олонһоо боложо, тэдэнэй нютаг хэлэндэ шэлжэн оронхой ха юм. Тиигэжэ ородууд долоон заяанда нэгэ хэб литературна хэлэтэй, зүүн хизаарһаа баруун заха хүрэтэрөө үбгэн залуугүй ойлгохо аргатай болонхой. Хитадта нютаг хэлэнүүд тооложо барамаар бэшэ олоншье һаа, нэгэ нормотой литературна хэлэеэ барим­тална. Эдэ агууехэ хэлэнүүд олон тоото нютаг хэлэнүүдэйнгээ һайн һайханиие литературна хэб хэлэндээ шэлжүүлэн оруулжа, удха шанарыень баяжуулна, угалзатуулан гоёоно ха юм даа. Манай­шье хэлэндэ тиимэ үзэгдэл байха. Жэшээнь: хэлэ­хэ, дуугарха, зугаалха, яриха; богони, оодон, охтор, тарьтар г.м.

Сергей ДОРЖИЕВ, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).