Наян Наваа бэдэрһээр...

Халдабарита үбшэнэй һүжэржэ байха үедэ үльгэр домогто Наян Наваа бэдэрэлгэ, илангаяа Баргажанай талаар сагтаа таараагүй гэжэ һанахаар. Теэдшье буряад арадай уг гарбалаа шэнжэлгэдэ хододоо ямар бэ даа юумэн һаад ушаруулдаг. Нэгэн гээ һаа - үзэл суртал, заримдаа – тэрэньшье үгы. Угсаатанайнгаа түүхэ шудалха, бүхы арадай дүүргэхэ үүргэ элирүүлхэ гээшэ, илангаяа мүнөө тон шухала болонхой – хэлэнэймнай хосоржо байхада. Бүхы дэлхэйн хүгжэлтэдэ хэлэмнай дарагдана бэшэ. Ехэнхидээ манай харюусалгагүйһөө болоно. Энээниие ойлгожо мэдэрхэ шухала...

Олон һанамжануудай нэгээрнь, Наян Наваа - хори угсаатанай түүхэтэ тоонто. Иимэ нэрэтэй дуун соошье зүрхэндэ хадуугдаһан түрэл нютагаа һанаһан гуниг мэдэрэгдэнэ, дулаан уларил, ургажа байһан виноград...

2003 ондо Ц. Доржиной толилолгодо - Месопотамида, мүнөөнэй Ирагай дэбисхэртэ оршодог Наян Наваа гэжэ газар тухай хэлэгдэжэ, олониие хүлгөөгөө. Карта дээрэ харахада, үнэхөөрөө, газар уһанай нэрэнүүд Кяхта, Бада, Заха, Сулхара гэжэ мүнөөшье болотор тэмдэглэгдэнхэй. Наи Наваа гү, али зарим ушарта Ниневия гэжэ бэшэгдэнэ. Хори угсаатанай изагууртан – монголшууд дэлхэйе эзэлхэ сагтаа эдэ газарнуудаар ябаһан тухай арсалдахаар бэшэ һаань, хоришуулай тоонто нютаг хаана оршоһон тухай асуудалаар мүнөөшье тоосолдоһоор.

Түбэдэй хадын бооридо

Һаяхана түүхын эрдэмэй доктор Булат Зориктуев «Диалог» гэһэн эрдэмэй сэтгүүлдэ толилогдоһон статья соогоо хори угсаатан тухай нэгэ үгөөршье һаа хэлэгдэһэн эрдэмэй баримтануудые тодорхойгоор шэнжэлээ. «… Урдын сагта Хитадай хахад газар эзэлжэ байһан чжа-хорнуудай Хор-Тобой хаашуул тухай мэдээсэл Дундадахи гүрэнэй түүхэ намтарта хэлэгдэнэ» [Миньчжул-Хутукт, 1895, с. 53—55]. Тиигэжэ угууд дотор зон олон боложо, тэдэндэ үндэһэлэн, саашадаа хори угсаатан бии боложо, хор-тобой бүридэлһөө гараха баатай болоо гэжэ багсаамжалхаар. Эдэ угууд нэгэ һүлдэ тэмдэг - нохойтой байһанһаа 401 [CC BY 4.0] [НАУЧНЫЙ ДИАЛОГ. 2020. № 5] үнэхөөрөө ажаһууһан, дүтын нэгэ изагууртай байһанһаа илгаржа гарахадаа, хор гэжэ нэрэтэй болоо, саашадаа тэрэнь хори болошоһон байна. Тэдэнэр Цайдамай Куку- нор нуурһаа баруулжаа ажаһуужа эхилээ. Хори угсаатанай цайдамай гарбал тухай багсаамжалга ангуушан болон хун шубуун тухай үльгэр бүришье батадхана.

VI зуун жэлэй эхиндэ Цайдамда байжа эхилһэн, монгол болошоһон тюрк угһаа энэ үльгэр хори арад халан абаа. Энэ үльгэр хоёр янзын. Нэгэдэхинь хадаа һүүлэй нэмэлтэнүүд үгыгөөр, тюркнуудай мэдэһээр хадагалагданхай. Буряад аман зохёолдо тэрэ хориин домог гэжэ дэлгэрэнхэй һаа, эндэ Хоридойн нэрэ хэлэгдэнэшьегүй, тиигээшье һаань, минии һанахада, хори тухай цайдамай домогой түрүүшын вариант гэжэ тоолохоор».

Эрдэмтэнэй һанамжаар, хори угсаатанай түүхэ манай галабай урда тээ нэгэдэхи мянган жэлэй һүүл багһаа эхитэй. Саашадаа хори-түмэд, Баргажан Түхэм болон Чингис хаанай дэлхэйе эзэмдэхэ тухай бүхы түүхэ хадаа буряад арадай эгээл урдын түүхэтэй хори тухай мүнөө үеын тайлбари гэхээр. Түбэдэй хадын бооридо хори буряадуудай тоонто тухай гансал Үбэр Монголдо дуулаһанһаа энэ шэнжэлгэ бүришье этигэл түрүүлнэ. Хитадай шэнэхээн буряадууд Зориктуевай нэрлэһэн Амдо, Кукунор газарнуудаар угсаатанайнгаа тоонто бэдэрһэн экспедицинүүд тухай хөөрэжэл байдаг. Энэ һанамжын зүбые Хитадһаа Буряад руу шэнэхээн буряадуудай бусажа эхилхэдэ, тус түүхын һэргэжэ эхилхэ ушар гэршэлнэ. Энэ бусалган болон Наян Наваа гэһэн дуун намда хадаа шэнэхээн буряадуудтай холбоотой. Энээнһээ урид энэ дуу Ородой хори буряадуудай болон бусадшье дуушадай дуулахыень шагнаагүйб. Гэхэтэй хамта, Чингис Павловай «Родная сторона» гэһэн дуунай «и ты любовь моя – Наян Наваа» гэһэн мүрнүүд соо «Бурятия» гэһэн үгөөр һэлгэгдэһэн гэжэ мэдээжэ. Эндэнь политикын нүлөө байһан гү гэжэ мэдэгдэнэгүй. Тиигээшье һаа, мүнөө 70-80 наһа хүрэһэн үбгэд, хүгшэд энэ ушар тухай һайн мэдэнэ.

Хитадта, Буряадта хүгжэм шэнжэлэгшэ Нумаа-багша Наян Наваа гэһэн дуун эгээл уртын гэжэ тоолоно, тиихэдэ буряад арадай дуунай хүгжэмэй аялга Наян Наваагай зэдэлһэн аянга дууряанхай.

Баргажанай тала

Түүхын нилээд олон «сагаан толбонуудые» элирүүлһэн хизаар ороноо шэнжэлэгшэ мэдээжэ Батожап Раднаевай һанамжаар, Наян Наваа гэһэн дуун ганса хори арадай бэшэ. Баргажанай үргэн талануудаар энэ дуун баһал дуулалдаһан. Дуулалдаһан гэхэдээ, энээн тухай хөөрэхэ, мэдэхэ зоной тоо үсөөржэл байна. Тиибэ яабашье мүнөөшье энэ дуун тухай дуулаһан зон олон. Манай уулзаһан хүнүүдэй хөөрөөгөөр, энэ дуу Хурамхаанай Угнаасайда, Баргажанай Хилгана, Үлэгшэхаан нютагуудта дууладаг байһан. Уулзалгануудай дүнгүүдээр, энэ дуу гансашье хори угсаатанай «галзууд» обогтон хадагалжа ябаа бэшэ гэжэ элирээ. Шэнжэлгынгээ эхиндэ иигэжэл бодожо байгаабди. Энэ дуу эхирэд ба булагадууд болон бусадшье обогуудай түлөөлэгшэд мэдэхэ байна. Оло дахин урагша- хойшоо нүүһэнэй гү, али хада гаталбал, Яруунын хори буряадуудта дүтэ байһанһаа гү гэжэ тайлбарилха хэрэгтэй. Хурамхаанһаа гарбалтай Буряадай мэдээжэ зүжэгшэн Михаил Елбоновой «Будамшуу» зүжэгтэ дуулаһан дуун уртын дуунай мүрнүүдэй олондо танигдаха болоһонойнь шалтаг боложо магад. Үгы һаа, хори угсаатанһаа бэри боложо бууһан басагад (тэдэнэр олоороо ондоо обогуудта хадамда гарадаг байгаа) хори арадайнгаа һүлдэ дуушье шэнэ бүлэнүүдтэ дамжуулжа магад. Харин нэгэл асуудалаар арсалдахаар бэшэ. Хори угсаатан эгээл олон, шадалтай, үшөө тиихэдэ буряад обогуудай эгээл эртын сагай нэгэн байгаа. Ганса «Монголой нюуса тобшодо» хори угсаатан тухай 8 дахин хэлэгдэнэ, «Рашид-ад-Динэй он жэлэй намтарай суглуулбарида» - дундахи зуун жэлнүүдтэ он жэлнүүдэй намтар бэшэгшэ – 5 дахин. Тиимэһээ энэ хадаа хори угсаатанай өөһэдөө түүхын тодорхойлгонуудые шэнжэлжэ эхилхэ шалтаг болоно.