​Эб хамта хүдэлхэ

Сентябриин 14-дэ оршуулагшадта, буряадаар бэшэдэг, тунхагладаг сурбалжалагшадта, сэтгүүлшэдтэ ZOOM-эй семинар үнгэргэгдэбэ. Энэ хэмжээ ябуулга Буряад Уласай Толгойлогшын ба Буряад Уласай Засагай газарай Захиргаанай Үндэһэтэнэй харилсаануудай болон эрхэтэдэй үүсхэл хүгжөөлгын талаар хороон, Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай Буряад хэлэ хүгжөөлгын талаар улас түрын түб эмхидхээ.

Тус семинар сагтаа үнгэргэгдэбэ гэжэ абаһаар тэмдэглэе. Юуб гэхэдэ, июлиин 29-дэ Буряадай Засагай газарай тогтоолой ёһоор уласай засагай дээдын зургаануудай хуулита шиидхэбэринүүдые ородһоо буряад хэлэндэ оршуулха эрхэ Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманда олгогдоһон байха юм. Мүн баһа буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримүүдые сахилгые хинаха ажал энэ яаманда даалгагдаа. Тогтоолой гараһанай удаа Гүрэнэй оршуулгын албан “Бэлиг” түбэй дэргэдэ байгуулагдажа, август һараһаа хүдэлжэ эхилһэн байна. Бүридэлдэнь үгтэһэн ажалай 6 һууриин заримыень хахадлажа, заримыень дүрбэн хэсэг болгожо хубаагаад, гурбан үе түлөөлһэн 12 мэргэжэлтэн хүдэлнэ. Жэшээлэн нэрлэбэл, жэнхэни буряад хэлэтэй, ахамад үеын нэрэтэй түрэтэй зон - бэлигтэй уран зохёолшод Николай Шабаев, Доржо Сультимов, хэлэндээ тоти мэргэн дунда үеын түлөөлэгшэд - Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин мэдээжэ багшанар Лариса Халхарова, Оксана Дареева, залуушуул – Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин захиралай орлогшо Лубсан Бальжуров, мүн тиихэдэ магистратурын оюутан басагад Сэлмэг Батуева, Эржэн Шагдарова, Арюуна Бабуева. Оршуулгын албанай дарга – “Буряад үнэн” сониной сурбалжалагша байһан Дыжид Мархадаева, залан харгалзалагша – Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай Буряад хэлэ хүгжөөлгын улас түрын түбэй ноён Баяр Балданов.

Албанай үүргэ тухай тодорхойгоор хөөрэһэнэй үлүү, буряад хэлэнэй эдэбхитэй оршон байгуулха хэрэгтэ хам оролсохо гэжэл ойлгохо хэрэгтэй. Оршуулагшад буряад хэлэ сахин хүгжөөлгэдэ хабаатай бүхы зургаануудтай, эмхинүүдтэй, олониитын ажал ябуулагшадтай хүсэеэ элсүүлжэ, нягта харилсаа холбоотойгоор хүдэлхэ болоно. Ушар тиимэһээ семинар эмхидхэгшэд “Буряад үнэн» сониной харюусалгата секретарь Сарюуна Эрдынеева, Буряадай гүрэнэй телевидениин орлогшо дарга, арад түмэндөө мэдээжэ болоһон сэтгүүлшэн Дарима Жамсоева, Буряадай гүрэнэй радиогой буряад дамжуулгануудай таһагай эрхилэгшэ дарга Ольга Намдакова, Буряад хэлэнэй нютаг аялгануудаар зэдэлжэ байдаг “Буряад-FM” радиогой захирал Жанна Дымчикова болон олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй буряадаар бэшэдэг, тунхагладаг бусад сэтгүүлшэдые уриһан байна.

Ами аминдаа арбан тээшээ таһараад, арбан ондоогоор хэлэеэ тулмаашалжа байхагүйн тула ганзагаяа ниилүүлхэ ёһотойбди. Юундэб гэхэдэ, буряад зоной ехэнхи хубиин, тэрэ тоодо миниишье хэлэн тон үгытэй. Жэшээнь, би анхан байһан буряад хэлэ бэшэгэй факультедтэ табан жэлэй туршада һураад, хори гаран жэлдэ “Буряад үнэндэ” хүдэлһэншье һаа, хэлэнэйнгээ талаар 1935 ондо түрэһэн, долоон анги дүүргэһэн эжынгээ шэгшыдэньшье хүрөөгүйб. Харин минии хүүгэд жаа-жуу ойлгохоһоо бэшэ дуугардагшьегүй. Иимэ эрхэ байдалда хүүгэд, залуушуулай һарюу-марюугаар хэлэеэ хадуужа абахань аюултай. Холуур тойронгүй, Улаан-Үдэ хотын зарим байшангуудай гадаа ханада үлгөөтэй самбарнууд дээрэхи гаршагуудыешье һануулая. “Нургуули”, “Хуугэдэй” гэхэшэлэн, элдэб эсээр бэшээтэй байгша гүб даа. Теэд алдуутай гэжэ зэмэлхэ гэхэдэ, хэлэн эрьелдэнэгүй: мэдээжэ шалтагаануудһаа ехэнхи зоноймнай мэдэсэ иимэл зэргэ ха юм даа.

Гэбэшье байдал һайн тээшээ хубилжал байна. «Буряад хэлэн!» - гэжэ шангаханаар хэлэдэг болоһомнай одоол юунһээшье сэнтэй. Үнэн дээрээ үндэһэниинь, голынь энэл ха юм. Буряадаар дамжуулга бэлдэдэг сэтгүүлшэд юун гэхэеэ һанаһыемни ойлгохо байха. Арбаад-хорёод жэлэй саана энэ-тэрэ хэмжээ ябуулгада ошоходо, дуугарха хүн олдожо үгэхэгүй. Түрэл хэлэмнай үншэн хэнзэ шэнги байгаал даа. Харин мүнөө саг ондоо болоо. Энэнь тон һайн. Буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар горитой ажалшье ябуулагдана. Үрэ дүн гаражал байна. 2021 онһоо удаадахи арбан жэлдэ буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын программа бэелүүлэгдэжэ эхилхэ. Тиимэһээ семинарта хабаадагшадые амаршалхадаа, Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайд Баир Жалсановай онсолһоор, урдамнай - бүри ехэ ажал.

Агаарай долгиндо сахим түхеэрэлгынгээ сонхоор бэе бэеэ шэртэжэ “уулзаһан” суглаандамнай Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түбэй захирал, түүхын эрдэмэй доктор Александр Елаев, Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлэлгын хүреэлэнэй ахалагша эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Буряад Уласай Толгойлогшын дэргэдэхи Буряад хэлэнэй комиссиин нэрэ томьёонуудай талаар ажалай бүлэгэй дарга Бабасан Цыренов болон бусад оршуулгын албанай үүргэ, оршуулгын ажал ябуулгын бэрхэшээлнүүд тухай һонирхолтой элидхэлнүүдые дурадхаа, һанамжануудаа хубаалдаа.

Семинарай удха хуряангыгаар тобшолоод үзэһүү. Бидэ гэр бүлөөрөө дүрбэн жэлэй туршада модон гэртэ ажаһуунабди. Газараймнай хүрьһэн муушаг шанартай. Гэбэшье, жэл бүхэндэ хартаабхаяа, бусад ургамал таридагбди. Түрүүшэгээр ургасамнай тулюур бэлэй. Зүгөөр жэл бүхэндэ газараа элдүүрилхэ, үтэгжүүлхэ ажал хэхэдэмнай, мүнөө яһала үрэжэлтэй болонхой. Үнөөхи «тоонь шанар руугаа шэлжэн орохо ёһотой» гэдэгнай энэл гээшэ.

Буряад хэлэн тухай бодомжолходом, юундэб даа энэ жэшээ ойндом ороодхидог. Үни удаан сагай туршада хэлэмнай, үнэхөөрөөшье, хайра гамгүйгөөр урбуулагдаад, халаахай үрмэдэһэндэ дарагдашаһан хаясаанай газар мэтэ байгаа. Харин мүнөө түрэл хэлэеэ сахин хүгжөөхэ хэрэгтэ булта гарта һабартаараа оролсонобди. Саашадаа энэл шэгээрээ ажалаа үргэлжэлүүлжэ, буряад хэлэеэ бүри элбэг болгохынгоо хажуугаар шанартань онсо анхарал хандуулха хэрэгтэй.

Мүнөө элдэб янзын оньһон хүгжэжэ, түрэл хэлэеэ шудалхын тула нэгэшье һаалтагүй болоһон саг гээшэл даа. Энээниие сайд гэршэлээ. Баир Баторович харгыда ябаха зуураа тогтоод, ZOOM хэрэглэжэ, семинарай ажал нээжэ, амаршалгын үгэ хэлэһэн, зорилгонуудые элирхэйлһэн байха юм.