​Зүбөөр яагаад бэшэхэб?

Хүндэтэ уншагшад!

Иимэ асуудал социальна холбоон соо гарадаггүй. Һүүлэй сагта хайшан гээд хэлэнэ­биб, тиигээд лэ бэшэнэб гэһэн заншал дэлгэрэнги болонхой. Теэдшье мэргэжэлтэдэй “сэтгүүлшэн” гэжэ үгэеэ хэдэн ондоогоор бэшэдэгыень би үнинэй ажаглаһан аад, энэ асуудал фейсбук холбоондо бодхоогоод туршааб. Тиигэн гэһээмни ехэ хөөрэлдөөн боло­шоо.

Сэтгүүлшэн - сэдхүүлшэн - һэдхүүлшэн. Зүбөөр яагаад бэшэхэб?

Намжилма Цыденова:

- Сэдхүүлшэн.

Намжилма Цыденова:

- Сэтхүүлшэн.

Янжима Дармаева:

- Сэтгүүлшэн- сэтгүүл.

Jargal Badagarov:

- Һэдхүүлшэн.

Сарюна Эрдынеева:

Гурбан ондоо һанамжа.

Сергей Доржиев:

- Сэтгүүл - журнал. Тиигэ­бэл сэтгүүлшэн гээшэмнай журналист болоно.

Munkbold Tsagaadai:

- Һүүлдэ гараhан үгэ гэжэ hананаб.

Туяна Хаташкеева:

- Һэтхүүлшэн.

Намжилма Нанзатовна:

Лубсан Доржиевич Шагдаровай толи соо «сэдхүүлшэн» гээд байна. Цырендулма Дондогой багшамни мэндэ байха­даа, сэдьхэл гэжэ үгэһөө сэдхүүлшэн бии болоо гээд заадаг байгаа. Жаргал Ба­дагаров багша һэдхүүлшэн гээд хэлэхэдээ, зүб гээд нам­да хэлээ. Би өөрыгөө сурбал­жалагша гээд нэрлээд ябааб даа. Баһа буряад үгэ ха юм.

Иннокентий Сотников:

- Сэдхүүлшэн гэбэл, зүб байха. Шагдаров Лубсан Доржиевич монгол бэшэгээ эгээл ехээр мэдэхэ эрдэмтэн. Энэ үгын үндэһэн болбол «сэдьхэл» гэдэг үгэ болоно. Сэдхүүлшэн гэхэдэ, хүнэй сэдьхэлые хүдэлгэхэ ажалтай болоно. Хүнһөө ямар бэ даа асуулта асуугаад бэшэһэн юумэн уншагшадай сэдь­хэлые заабол хүдэлгэнэ ха юм. Тиимэһээ сэдхүүлшэн гэдэгынь зүб. Сэтгүүлшэн гэ­хэдээ, халха монголнууд нэгэ алдуу хээ: «Сэдьхэл» гэдэг үгые монгол бэшэгһээ «сэт­хэл» гэжэ болгоо. Үнэн дээрэ монгол бэшэгтэ «сэдхил» гээд бэшэдэг.

Эрдэни Дагбаев:

- Өөр өөрын хэрэглэмэ аминдаа томьёонууд хэзээ бии болохоб?

Саша Зажоров:

- Юрэдөө энэ тэрэ үгэнүүдээ дэмы худхажа хуймардажа байнхаар, сэтгүүлшэн гээд эхилээ юм haa, тиигээд лэ ябаха хэ­рэгтэй. Сарюуна, та үдэртөө бодоод лэ, дэмы арсалдаа үүсхэжэ бү байгты лэ даа. Тэрээншье үгыгөөр хэрэгтэй асуудалнууд олон. Жэшээнь, бэшэ монгол газарнуудта сахилгаан гэжэ зүбшүүгээр хэлэжэ байхадань, эндэ зайн гал гэнэбди. Радио нэбтэрүүлгэ гэжэ зүбөөр хэ­лэжэ байхадань, радио дам­жуулга гэнэбди. «Поздрав­ление» гээшые мэндэшэлгэ гэжэ хэлэжэ байхадань, амаршалга гэнэбди гэхэ мэтэ. Иигэжэ буряадуудые бэшэ монголнуудhаа холо­дуулха гэжэ хэлэнэймнай дүрим зорюута илгаруулhан байха юм.

Баир Балданов:

- Хэрүүл хэнэгүй. Гурбан ондоо һанамжа зүбшэн хэл­сэхэ һэдэлгэ хээ. Зүб гэжэ бодоноб. Танай нэрлэһэн үгэнүүдые (сэтгүүлшэн, зайн гал, дамжуулга, амаршал­га) хэлэхэ, хэрэглэхыень арад зонииемнай хэн хэзээ хара хүсөөр баалаа һэм? Хэр угһаа хойшо тиигээд лэ хэлэгдэнэ ха юм. Танай дурдаһан үгэнүүд өөрын онсо удхатайгаар буряад хэ­лэндэмнай хэрэглэгдэнэ.

Сахилгаан - молния (в прямом смысле - как при­родное явление, в перенос­ном смысле - оперативная информация, очень быстро), нэбтэрүүлгэ - внедрение, мэндэшэлгэ - приветствие при встрече (мэндэшэлхэ - здороваться).

Харин «сэтгүүл» гэжэ үгэ буряад маягаар «сэдхүүл» гээд хэлэгдэхэ, бэшэгдэхэдээ, зүб. Энээниие гэршэлһэн, баталһан баримтань Лубсан Доржиевич Шагдаровай согсолһон толи дотор тодор­хойлогдонхой байна ха юм.

Өөрын маягтайгаар хүгжэһэн түрэл хэлэмнай заал һаа эхэ монгол хэлэтэ­еэ хамагаараа адли байха ёһогүй. Хара хүсөөр, хараал, хэрүүлэй аргааршье адли болгохогүйбди. Дэмы бү ар­салдаял даа, гуйнаб.

Саша Зажоров:

Электричество - зайн гал, радиопередача-радио­дамжуулга, поздравление - амаршалга гэхэ мэтэ үгэнүүд буряад хэлэндэ танай хэ­лэгшээр «хэр угhаа» байгаа бэшэ юм лэ даа. Хэн баалаа юм гэжэ hонирхоо hаа, 1937 оной манай буряад багша­нарай, уран зохёолшодой, хэлэ бэшэгэй эрдэмтэдэй панмонголизм тухай саазын хэрэгэй дансануудые уншаа- райт. Тэрэ үеын хэлэ бэшэг шүүмжэлэгшэ эрдэмэй док­тор Хамагановай статьянуу­дые уншаад, тамнай сахилгаан гэжэ хэлэхэhээ байтагай, зайн гал гэжэ хэлэхэеэшье айгаад, электричество гээд лэ ябажа болохыетнай хэн мэдэбэ. Зай, үнгэрhэн юумэн үнгэрөө, тиигээд лэ хэлэдэг, бэшэдэг болоhон хойноо тэрэнээ баримталха боло­нобди. Бэшэгдэдэг дүримөө баримталаад байхын орон­до, энэ үгэ зүб гү, буруу гү, диалект хашагдана гэхэ мэтэ үгэ зугаа бү гаргая гэжэ би хэлэжэ байнаб, арсалдаа үүсхэhэн зондо бэшэхэгүй, намда юундэ бэшэжэ байгаа хүмта? Бэшыт лэ тэдээн­дээ! Юумэ мэдэхэ хүн гэжэ hанажа байхада, буруу тээ­шээ юу бэшэжэ байнабта.

Владимир Будаев:

- Сэдьхэл гэһэн үгэһөө эхитэй хадаа сэдхүүлшэн зүб шэнги байна.

Саша Зажоров:

- Владимир Будаев, танай hанамжаар сэдь­хэл гэжэ үгэhөө эхитэй хадаа, сэдхүүлшэн бэшэ, сэдьхүүлшэн гэгдэхэ юм ааб даа. Тиимэhээ танай hанамжа тааранги бэшэ хэбэртэй.

Эрдэнэмаам Сосорбарам:

- Сэтгүүлч.

Баирма Раднаева:

- Иигээд лэ буряад хэлэм­най баяжана ха юм. Совет үедэ журнал, журналист гээд лэ ябаа. Мүнөө монгол толи руугаа харанабди, нютаг хэ­лэн соо бэдэрнэбди.

Баяр Жигмитов:

- Сэдьхэл гэжэ үгэhөө хатарая, нүхэд. Һэдхүүлшэн гэжэ болохогүй. Юуб гэхэдэ, буряад hайхан хэлэндэмнай hэдхүүлтэй хүн гэжэ ойлгосо бии.

Jargal Badagarov:

- Һэдхүүлтэй хүн гэһэнээ тайлбарилжа хайрлыт.

Хүндэтэ уншагшад, саашаа бүри һонирхолтой хөөрэлдөөн болоо. Тэрэ­нээ удаадахи дугаартаа заатагүй танай һонорто дурадхахаб. Тиигээд тоб­шолол хэгдэхэ.