​Түрэл хэлэеэ яажа сахихаб?

Мүнөө сагта тон түргөөр хүгжэжэ байһан Хитад Ара­дай Уласта олон янзын арадууд өөһэд өөһэдын хэдэн тойрогуудта ажаһуудаг гээшэ. Тэрэ тоодо монгол туургата арадууд баһал өөрын Үбэр Монгол орон­до ажаһууна. Тэдэнэр ехэ гүрэн түрэ соо бүрилдэһэн бага яһатан хадаа арга шадалаараа үндэһэн соёлоо, уран зохёолоо, уралигаа, түүхэ домогоо олон сая арад соо зандань сахи­ха гэжэ оролдоно. Тиигэхын тула нэн түрүүн түрэл хэлэеэ жэнхэни ёһоорнь сахиха ёһотойбди гэжэ булта ойлгоно. Тэрэ тоодо Засагай газар бүришье һайнаар ойлгожо байна ха юм даа.

Түүхэһээ һабагшалан...

Түүхын али хэдэн ушарнуудһаа Агуу Чинги­сэй байгуулһан Монголой Ехэ Улас һандаран бутар­жа, нүүдэл ажабайдалтай монголшо арадууд үргэдэн хүгжэһэн Ородой болон Хи­тадай Уласуудай хоорондохи тэмсэлэй бурьяан соогуур өөһэдөөшье хуймалдан, Ази түбидөө эдэ ехэ хоёр гүрэнэй хоорондо амидар­жа, энэ болотор ерээ. XVIII зуун жэлһээ буряад-монгол­нууд Ородой Сагаан хаанай албатад боложо, халха, үбэр монголнууд Манжа-Хита­дай мэдэлдэ ороһон бэлэй. Үнгэрһэн зуун жэлэй эхиндэ Халха Монгол бэеэ дааһан гүрэн болоо. Үбэр монгол­нууд агуу хэрэмэй оршондо тогтожо, Хитадай бүридэлдэ ороһон түүхэтэй. Октябриин хубисхалай һүүлээр болон Хитадта Манжа засагай унахада, бүгэдэ монголшуудай ехэ хүдэлөөн эхилжэ, нэгэдэмэл Нармай Мон­гол Улас байгуулха гэһэн һэдэлгэ бүтээгүй. Зүблэлтэ засаг болон Чойбалсанай толгойлһон Монголой засаг түрүү буряадуудые панмон­голистнууд гэжэ гэмнээд, хуу тушааһан, хорооһон уйдхар­та ушар тохёолдоо. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай үедэ япон самурайнууд Хитадай газар дайдые эзэмдэжэ, Монго­лой Арадай Республикые эзэмдэхэеэ һэдэһэн. Тиихэдэ СССР гүрэмнай хамгаалжа шадаһан юм гэжэ бү мартая.

Мүнөө Хитад Уласта зургаан сая монголшууд ажаһууна. Тэрэ тоодо до­лоон мянгаад буряадууд тоологдоно. Теэд тоо тол­гой үсөөншье һаа, түрэл хэлэеэ, үндэһэн соёл зан­шалаа алдангүй сахиһаар байһаниинь бахархалтай юм. Хэды соо иимэ байдал үргэлжэлхэб?

Засагай шанга тогтоолдо эсэргүүсэлгэ

“Хилганаһаа олон хи­тад” гэжэ дэмы хэлэгдээгүй ха юм даа. Тиимэ олон тоото арад зоной дунда өөрынгөө хэлэ, заншалаа сахиха гээшэмнай хүндэ хүшэр байһаниинь элил даа. Хажуугаарнь засаг түрын дээрэһээ дарахада, бүришье хүндэ. Һаяхана Хитадай За­сагай газар хэлэн болон хэшээлнүүдые үнгэргэхэ ту­хай шэнэ тогтоолнуудые гар­гаа. Эдэ шиидхэбэринүүдтэ эсэргүүсэлгэ үргэдэнэ. Тиибэшье олондо мэ­дээсэл тараагданагүй. Энэ хүндүүлхэй ушараар Түнхэнэй Хэрэнэй дасанай шэрээтэ Балдан ламбагай­тай хөөрэлдэбэбди.

- Хитадта оршодог мон­голнууд үй түмэн хитадууд соо хайшан гэжэ түрэл хэ­лэеэ абажа ябанаб гэхэдэ, минии һанамжаар иимэ юм, - гэжэ Балдан ламбагай хөөрөөгөө эхилнэ.

Тэрэнэй хэлэһээр, нэн түрүүн гэр бүлэһөө дулды­дана. Гэртээ төөбии таабай­нарайнгаа, эхэ эсэгынгээ, аха эгэшэнэрэйнгээ эхэ хэлээрээ ярилдажа байхада, үхибүүд юундэ түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй байхаб! Тэндэхи монголшуудай ехэнхинь анханайнгаа ажабайдалай һудаһа алдаагүй, табан ху­шуу малаа үдхэһөөр байна. Заншалта ажалаа хэхэдээ, түрэл хэлээрээл харилсана ха юм.

Тиихэдэ үшөө нэгэ ехэ удха шанартай зүйл гэхэдэ, сэсэрлигтэ, һургуулида түрэл хэлээрээ хэшээлнүүд үнгэргэгдэнэ. Харин гүрэнэй хитад хэлэ 2-дохи ангиһаа эхилжэ үзэнэ. Тиихэдээ түүхэ, тоо бодолго гээд лэ булта хэшээлнүүд монголоор заагдана. Энэ ушар хэлэеэ, заншалаа сахихада, тон ехэ үүргэ дүүргэнэ. Энээниие тон һайнаар ойлгоһон Хитадай засаг зургаан шанга хэмжээнүүдые абажа эхилбэ гээшэ.

Шэнэ тогтоолоор бүхы хэшээлнүүдые хитад хэлээр ябуулдаг болохо. Харин монгол хэлэн гансал монгол хэлэнэй хэшээлдэ үзэгдэхэ болоно. Тиигэжэ һургуулинуудта хитад багшанар олошорхо, захиралынь хитад байха. Гансал монгол хэлэнэй багша монгол байхал даа. Арад зониие иигэжэ түрэл хэлыень мартуулха гэһэн гүрэнэй хараа шэглэл бэелүүлэгдэжэ эхилхэ.

Энэмнай мүнөө сагай сүлжээ холбооной дэлгэрһэн үедэ бүри шанга түлхисэ, шанга гэгшын “ташуур” бо­ложо үгэхэ. Тиигээд лэ хэ­дыхэн жэлһээ бүхэли арад (6 сая зон) хэлэеэ мартажа, заншалаа алдажа, хитад болохонь гээшэ. Тиимэһээ хаа-яанагүй, хилын саагуур­шье дээрэ хэлэгдэһэн эдэ тогтоолнуудые буруушаажа эсэргүүсэһэн ябуулганууд үнгэргэгдэнэ.

Эсэргүүсэлгэдэ гол түлэб урагшаа һанаатай залуушуул, малшад хабаадана гэжэ харагдана. Бэеэ даагаад, өөрынгөө адуу мал ажаллаад байһан малшан засагай заналтаһаа айнагүй ха юм. Харин багшанар, хүмүүжүүлэгшэд, һоригшод, эмшэд гээд лэ Засагай газар- һаа салингаа абадаг гүрэнэй алба хаагшадые засагай талаһаа таһа айлгаа ха юм.

Монгол һурагшад һургуулидаа ошоходоо, өөһэдөө дураараа ябадаггүй, түрэлхидынь һургуулидань абаашадаг, хэшээлнүүдээ һүүлээр абадаг. Нэгэтэ эсэргүүсэлгэеэ зогсоогты гээд, үхибүүдыень табижа үгөөгүй. Энэ үедэ Эреэнэй (Халха Монголой хилын хажуудахи Замын Үүд сомоной шанха урда оршодог) һургуулиин захирал бэеэ хороогоо. Мүн баһа нэгэ шаби өөртөө гар хүрөө. Бүхыдөө 5-6 хүн бэеэ хороогоо, табан мянга шахуу хүнүүд шорондо хаагдаа гэжэ дуулдана.

Иигэжэл үбэр монголоорхин түрэл хэлэеэ хамгаалжа, засагай урдаһаа эсэргүүсэнэ.

Ямар үрэ дүн туйлаха ааб, шагнажа байял даа.