820
Шэнэ саг шэнэ хүнүүдые элирүүлэн гаргадаг. Тодорхойлон хэлэбэл, хүн зоной шэнэ шэнжэ шанарынь болбосоруулан харуулдаг. Буряадуудта хабаатай шэнэ сагай нэгэ шэнжэ тэмдэг болбол буряад нютагhаа холо гаража, бүри буряад болоод ерэдэг. Энэ удхаараа «Долоон хоногой шэглэл» гаршагай хабаадагша Наталия Папаевае бүхы талаараа шэнэ үеын буряад хүн гэхэдэ, буруу бэшэ байха.
- 1647 ондо байгуулагдаһан Гаага хотын Хаанай урлалай академи Голландиин эгээ хуушанай ехэ hургуулинуудай тоодо ородог юм. Энэ академидэ график дизайнай шэглэлэй дэлхэйн үндэр мэргэжэлтэд ажалладаг гэжэ алдартай. Энэ ехэ һургуулида һураһан тухайгаа хөөрэжэ үгэхэ гүт? Тэрэ һургуулида яажа орообта?
- Гэртээ зунай амаралтада ерэхэдэмни, эжымни Гаага хотын Хаанай урлалай академи тухай мэдээ намда харуулжа, энэ ехэ һургуули намда таараха байха гэжэ зүбшэл үгөө һэн. Би энэ академиин оюутан болоходоо, хари газарта, хари хүнүүдтэ тэрэ дары дадажа, уһан соогоо загаһан мэтэ ябаа һэм.
Голландида һуража байхадаа, өөрыгөө шагнажа һураһамби. Сэдьхэлэймни дотор абяан һэрижэ байһан мэтээр үзэгдэжэ, уран бүтээлшын зам намда дүтэ байһаниинь эли тодороо.
- Европодо үзүүлһэн танай дебют «Ёоxoр» видео-үзүүлбэри байба. Энэ талаар дэлгэрэнгыгээр хөөрэжэ үгыт.
- Энэ болбол 11 минутын видео-үзүүлбэри юм. Буряад хэлэнэйнгээ дорой байдалда орожо байһанда уурлан һанаагаа зободогби. Нэгэтэ буряад дуу дуулажа үгэхыемни гуйхадань, би эгээл дуратай, һургуулидаа сээжэлдэһэн ёохорой дуу дуулаха гээд, үгэнүүдыень һанажа ядаад, ехэ аягүй байдалда ороһон байнаб. Һүүлдэнь энэ ушар манай буряад хэлэ, соёлой дорой байдалда ороһые гансахан арадай дуугаар эли тодоор харуулхын түлөө видео- үзүүлбэри бүтээгээб.
Видео-зураглалдаа би түрэлхи хэлэеэ хүсэд хэрэглэнгүй ябаһанаа ойлгожо, өөрыгөө зэмэлэн, өөртөө уур сухалаа гаргажа харуулнаб. «Ёохор» үзүүлбэримни гансал буряад хэлэндэ хабаатайшье һаа, бусад үндэһэтэндэ ойлгомжотой байна. Жэшээлбэл, худам бэшэгые хорихо ябадалда ороһон Үбэр Монголой монголшуудта энэ үзүүлбэри һайхашаагдаа. Олон хүн минии жэшээгээр буряад хэлэ, монгол бэшэг шудалжа эхилээбди гэжэ намда бэшэдэг.
- Танда хэды түсэл бииб? Тэдэнь «Ёохорто» адлихан гү?
- Намда олон янзын түсэлнүүд бии – илгаатайшье һаа, нэгэ зорилготой. Дабтаха дурагүйдөө илгаатай байхыень хэшээдэгби – өөрөө өөрыгөөшье хуулбарилжа шададаггүйб. Ходо хүгжэжэ, урагшаа тэгүүлжэ ябахые оролдодогби. Намда шэнэ ажал хэхэ, урлалай шэнэ хэлбэри бэдэрхэ гээшэ ехэ шухала байһан тулань өөрыгөө үргэлжэ задаруулан, дахин эблүүлжэ ябадагби. Харин минии бүхы бүтээлнүүдэй ниитэ шэнжэ шанар болбол буряад хэлэн юм. Ганса нэгэ ажалаа ород хэлэ хэрэглэжэ бүтээһэмби.
Минии ажал ямар удхатайб? Сагай хубилалта, оршон үеын урлал яажа клише болгонгүй, буряад хэлэн дээрэ бүтээхэнь - ажалаймни гол удха болоно. Би буряад хэлэ уран бүтээлнүүдтээ ашаглажа, хадагалан сахижа ябанаб гэжэ һанадагби. Һаяхан би бүхы текстнүүдээ заата- гүй буряад хэлэн руу оршуулха гэжэ өөртөө дүрим гаргабаб. Энэ ма- най хөөрэлдөөмнайшье оршуулагдаба ха юм. Голлан- дида үзэсхэлэнгүүдэймни бүхы материалнууд буряад хэлэн руу оршуулагдан оруулагдаха. Намда энэ талаар туһалдаг һайн нүхэд бии. Буряад хэлэмнай хүсэд хэрэглэг-дэдэггүй ушарһаань би буряад хэлэеэ ашаглажа, ниигэмэй байдал, нүүдэл хүдэлгөөн, гансаардалга гэхэ мэтэ хэсүү зүйл тухай яридагби.
- Тиимэ юумэнүүд ажаллангаа түрэдэг юм. Зүрхэ сэдьхэлhээ гараhан түсэлнүүд тэнхээ тамираа алдуулдаг. Гадна тэдээн руугаа дахин дахин орохонь хэсүү байдаг. Та хаанаhаа иимэ ехэ хүсэ шадалтай болообта?
- Уран бүтээлшын ажал ехэ эсэбэритэйнь мүн. Гэбэшье намда ондоо арга үгы – уран бүтээлээрээ буряад хэлэ дамжуулан хадагалжа, өөртөө шэнэ зам нээжэ байнаб. Би зүрхэ сэдьхэлһээ бүтээл зохёохо дуратайб. Тэрэнэйнгээ ашаар шухала зүйлнүүд тухай зориг дүүрэн һанамжаяа хэлэхэ аргатайб. Бусад зүйл минии һонирхол татадаггүй.
- Гансаардалга, сухал болон хүйтэрэлгэ Танай зохёохы ажалай үзүүр болоно гэжэ ходо тэмдэглэдэгта. Энээниие ондоо удхатайгаар хэлэдэг гүт?
- Олон юумэн сэдьхэлдэмни хүрэдэггүй. Жэшээлхэдэ, Ород Уластахи амаралтада гараһан хүнүүдэй аяншалжа жаргахын орондо ядуу байжа гуйраншалдагынь халагламаар. Москвада «Ута наһан» («Долголетие») гэһэн амаралтада гараһан хүнүүдые дэмжэхэ программа бэелүүлэгдэдэгшье һаа, Москвада бүридхэлгүй хүнүүд тэрээн соо хабаадаха боломжогүй. Ород Уласай ондоо эрхэтэд иимэ программада хүртөөгүй гү? Буряад Уласта тиимэ программа юундэ хүдэлдэггүйб?
Намһаа мүнөө ородоор һуража байхадатнай, олон буряадуудай түрэл хэлээр дуугаржа шадаагүй гэжэ шалтагаантай юм гү? Иимэ байдалые юундэ бараг гэжэ һананабибди? Уласай хэлэмнай юундэ ганса гэр бүлэ соол хэрэглэгдэдэг бэ? Буряадай һургуулинуудта буряад хэлэн юундэ заагдадаггүйб? Юундэ ниитын оршон соо буряад хэлэн дуулданагүйб?
Ород Уласта байхадаа, таняагүй хүнүүдһээ өөр тухайгаа «ерүүл» гэһэн шэнги үгэнүүдые юундэ дуулаха ёһотойб? Улаан-Үдэ ерэхэдэ, юундэ газаагуур архинша зон тиимэ олон байнаб? Юундэ улад зон буряад хэлэнэй үгы болохыень бараг гэжэ һанадаг бэ? Юундэ Москвадахи ямаршьеб даа тушаалтан Байгал далайн хажуудахи ой отолхые зүбшөөхэ эрхэтэй юм бэ? Эдэ асуудалнууд минии һанаа ехэ зобооно.
- Нидерландада ажабайдалтнай ямар бэ? Буряад хүнэй хараад үзэхэдэ, ямар улас бэ?
- Нидерланд Буряад Уласта орходоо, газараар бага ха юм. Иимэ жаахан уластахи хото тосхонууд һайн холбоотой, тиимэ ушарһаа ондо ондоо хотонуудта ажаһууха боломжотойб. Би эндэ гэмгүй һуудагби. Тиихэдэ Буряад ороноо хүгжөөн мандуулха баһа арга боломжотойбди. Буряад ороной ажабайдалай жаахан Голландида адли үндэр шанартай байхые ехэ хүсэнэб.
- Нидерландада һуухадаа, ямар арга боломжо олообта?
- Голланди бэшэ, харин һайн болбосорол болон абари зан намда арга боломжонуудые олгобо. Хүнүүд болбосоролые доромжолдог аад лэ, абаһан дипломууд, өөрыгөө һурган хүмүүжүүлгэ болон шудалһан хэлэнүүд ехэ боломжонуудые олгодог ха юм. Интернедэй байхада, наһандаа амжалта туйлахын түлөө баруун орондо һууха хэрэггүй. Байгал далайе нэгэл дахин хараха гү, али Өөрлигтэ һууха хүсэлтэй хүнүүд энэ дэлхэйдэ яһала олон байна.
- Хари газарта хари хэлэ, соёлой оршондо амидархадаа, сэдьхэлээ яажа заһанабта?
- Энээн тухай һанаагаа зобоногүйб. Буряад хүн түрэһэн, буряад оршондо үндыһэн хүмби гэжэ хүсэд ойлгожо, ондоо хүн болохогүйб. Голланд хэлээр хөөрэлдэдэгшье һаа, буряад хэлэеэ һайжаруулнаб. Монгол бэшэг һуража, гол үндэһэеэ бэхижүүлнэб. Минии Буряад орон, гэр бүлэ, Польшодохи, Австридахи, Москвадахи, Монголдохи нүхэдни минии үндэһэ һуури болоно. Голланд хүн болохо гүб, үгы гүб гэжэ сэдьхэжэ, сагаа алдадаггүйб. Хэлэ һурахань хүниие бэхижүүлдэг гэжэ һанажа, сээжэдэм дүтэ хэлэнүүдые саашаа һуража үргэлжэлүүлнэб.
- Нидерланд болон Европодо нютагаархидаараа ушардаг гүт? Эдэ хадаа ямар хүнүүд бэ?
- Дан ходо ушардаггүйб. Гэр бүлэтэеэ Гаагада һууһан Гүнсэма нүхэрэйдэм Буряад оронһоо гараһан хүнүүд суглардаг байгаа бэлэй. Би Гүнсэмада айлшалха дуратай байгааб. Теэд тэрэмни ондоо уласта нүүжэ ошоо. Элдэб уласта һуудаг буряад уран зураашадые, шэнжэлэгшэдые, эдэбхитэниие нүхэд гэжэ һанажа, тэдээн тухай хөөрэһүүб. Тэдэ булта бэрхэ, ухаатай сэсэн, аза талаантай байжа, намайе ехээр урмашуулдаг. Тэдээнтэй Интернедээр харилсаха шадалтайдаа ехэ баярланаб.
- Түрэл хэлэеэ зүрхэн соо- гоо яажа хадагалан сахинабта? Тиихын түлөө ямар эршэ хүсэлые табидагбта?
- Гэр бүлынхидни болон һайн нүхэдни намда хамһалсажа, намтай буряадаар дуугардаг. Хэдэн долоон хоногой урда буряадаар арай гэжэ бэшэжэ байһан аад лэ, сүлжээн соохи элдэб программа, жэшээлхэдэ, Жаргал Бадагаров эрдэмтэнэй болон дурна зүг шудалагшын Youtube дээрэ хэдэн хэшээл хараад, нүхэдтэеэ буряадаар бэшэлсэжэ эхилээб. Заримдаа алдуу хээшье һаа, ямаршье хүн алдуугүй һураха аргагүй гэжэ һананаб.
Тэрээнһээ гадна, Элбэг Зандраев уран шүлэгшын дүрсэ бэшэлгэ харадаг, буряад соёлдо ехэ туһа хүргэдэг Агнешка Матковска Польшын шэнжэлэгшын «theburiatologist» гэһэн блог уншадагби. Сүлжээн соохи олон һонин түсэлэй нэгэниинь болоһон Вячеслав Ивановой «Бэшэлгэ» гэһэн түсэл Буряад Уласаймнай ниитын оршон соо буряад хэлэ хэрэглэн бэхижүүлхэ зорилготой. Буряад хэлээр элдэб контент зохёодог Хандама Дамдинова дизайнерай «Сагаан булаг» медиаагентство болон Маргарита Морозова Эржэна Дондокова хоёрой «Хэлыш, малыш» түсэлнүүдые баһа тэмдэглэхээр байна.
- Танай нангин хүсэлые мэдээд абаа һаа, тон һонин байха байгаа. Ондоогоор хэлэхэдэ, Та юу зоринобта?
- Буряадууд элдэб юумэнһээ айдаһа даража, бата найданги боложо, бэе бэеһээ хоргодохын орондо бэе бэеэ дэмжэжэ, буряад хэлээр дуугаржа ябахые хүсэнэб. Ябуулһан түсэлнүүдэйнгээ ашаар буряад хэлэ болон монгол бэшэг һэргээжэ, шэнэ ажалнууд соогоо өөрыгөө мэдэхэ гэжэ оролдодогби.
- Танай һанахада, буряад хүн юундэ буряад үлэхэ ёһотойб?
- Ондоо юумэндэ орходоо, буряад хэлэ сахиха болбол бүхы буряад хүнүүдэй эгээл шухала зорилго гээшэ. Юундэб гэхэдэ, бүхы дурасхал, соёл, шэнэ һанал хэлээр бүридхэдэг. Хэлэн бүхэн арадые онсо болгожо, зохёохы сэдьхэлыень багтаадаг. Хэлые сахиха гээ һаа, ниитын хүсөөр хэрэглүүлхэ хэрэгтэй. Ганса өөртөө хэлые сахиха аргагүй.
Болот ШИРИБАЗАРОВ хөөрэлдэбэ
