Эрхэеэ хаһагдаһаншье һаа...

Алтан дэлхэй дээрэ түрэhэн хүнэй хуби заяанда эхын умайhаа унажа, газарай дэгнүүл гэшхэһэн түрүүшын алхамhаань эхилээд, энэ дэлхэйhээ халижа ошохо саг болоторнь элдэб ушарнууд тохёолдодог ха юм даа. 1933 он байгаа. Хүлгөөтэ саг. Гэмтэй гэмгүйшье хүн түрмэдэ ородог, түрмын оёорто наhа барадаг, үгы hаа, хүйтэн, хүнэй хүлөө шоройдоогүй газарта сүлэлгэдэ ябуулагдадаг байhан үе.

Хара һанаатанай хардалгаар...

«Могзон гэжэ ажахыда Содномбалай, Манибадраагай баабай Бальжинима, Пушаалтан гэгшэд түмэр харгыда ажал хэжэ байтараа, хари хүнэй донгодолгодо орожо, бултадаа гэр бүлөөрөө арадай дайсан гэжэ hэжэглүүлээд, Жамьян баабаймнай, бэшэшье хамалганда орохо зон тэндэhээ зугадаха, тэрьедэхэ баатай болоо hэн. Дезертир гэhэн нэрэтэй болоод, эрхэ сүлөөгөө алдахынгаа урда тээ маанадаа тэргэ мориндо hуулгаад, Жамьян баабаймнай бэеэ тушааха баатай болоо hэн», - гэжэ басаганиинь 87-той Мария Очировна хөөрэхэдөө, ехээр зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэнэ.

Түмэр замай хара ажалшанда 1931 ондо гэм тохоходоо, кулаагай хүбүүн гээ һэн ха. Тиигэжэ тэрэ hунгалтада, бэшэ бэшэ гүрэнэй ажалда хабаадаха эрхэеэ хаhагдажа, Буряад оронhоо сүлүүлхэ баатай болоо. Тиигээд лэ Шэтын Могзонhоо Магадан руу сүлэгдэhэн юм. Үнэн дээрээ Бурхеев Жамьян Россиин Уголовно кодексын 58–10 статьягаар буудуулха гэhэн шиидхэбэритэй байһан юм. Теэд саазалхыень хүлеэжэ, бүхэли hүни маани уншажа хоноhон аад, тэрэ шиидхэбэринь арбан жэлээр хойто орон руу сүлэлгөөр hэлгэгдэhэн байгаа гэжэ ойлгоо бэлэй.

«Бурхеев Жамьян арадай дайсан, Япон гүрэнэй тагнуулшан, Совет хуулиие, гүрэниие hандааха гэhэн, бэшэ бэшэ гэмтэ ябадалнуудые хэбэ гэһэн саарhан дээрэ гараа табяагүй, бэедээ зэмэ даажа абаагүй, тиимэhээ амиды мэндэ гарасалдаhан юм», - гэжэ тэрэ үеын зон хөөрэлдэгшэ hэн.

Арбаад жэл соо Магаданай мүльhэтэ зэбүүн уларилые бэе дээрээ үзөө. Эдэ жэлнүүд соо юу хараагүйб даа? Тамын зониие тамадаа жаргалтай гэдэг ааб даа. Юунэй жаргал байшаха hэм даа. Загаhанай хашарhашье нилээн эдеэл ха. Нара харадаггүй газарта байратай Жамьян дүрбэн жэл үнгэрөөд байхада, гэртэхиндээ амиды мэндэ ябаhанаа мэдүүлжэ, бэшэг бэшээ. Бурхеевэй арбан жэл соо үхэхэhөө бэшые бултыень үзэжэ, хуулита сүлэлгынь болзорой дууhахадань, нютагаа ошохо эрхэ үгтөөгүйнь харамтай байшоо. Хэды ехээр хани нүхэрөө, хоёр hайхан үхибүүдээ - Жэгжэд Мэдэгма хоёроо hанан, дурсан, сагаа үнгэргөөб! Кемерово шадархи Мариинск хотодо поездhоо буужа, одоол сүлөөдэ гараhанаа ойлгоо бэлэй. Эндэ ажалтай боложо, столярай мэргэжэлтэй, яhалашье гартаа дүйтэй хүн хадаа хоолойгоо тэжээжэ шадаа. 

Удаан хүлеэгдэһэн уулзалга

Сталин багша наhа баража, нютагаа одоошье ошохо эрхэтэй боложо, гансааран бусажа ерээ. Жэгжэд хүбүүниинь армида мордонхой, Мэдэгма басаганиинь Улаан–Яруунада хадамда гаранхай байгаа. Ерээд, хүрьгэнтэнэйнгээ гэрыень барижа, ехэл туhа хээд, hөөргөө хоёрдохи гэр бүлэеэ асархаяа ошоо. Мария (Мэдэгма) Очировна мүнөө дурсан: «Ямаршье хуби заяатай байгаа гээшэбиб, холо ябахадаа, таанараа hанажа зобооб, мүнөө тэрэ үхибүүдээ баhал hананаб гэжэ баабаймни хэлээ һэн», - гэжэ хөөрэнэ.

Түрэhэн эсэгынгээ сүлэлгэдэ ябахадань, эхэнь Базарова Һамажаб Цыбиковна Морхониин Сэдэнэй hамган болоходонь, Сэдэнэй Жэгжэд, Сэдэнэй Мэдэгма гүүлэжэ, өөдөө болоhон юм. Жэгжэд Улаан-Яруунаhаа Бандиин Цырен-Доржын Альбина гэжэ ехэ басагаар нүхэр хэжэ, олон hайхан үхибүүдтэй боложо түбхинөө бэлэй.

Минии хани нүхэр Светлана Цыбиковна hанан дурсана: «Минии эсэгэ Даши Бадмаевич (ехээр үбдэхэдэнь, Монгол гэжэ нэрэ үгтэжэ, амиды үлэhэн юм гэхэ) Цырен-Доржо Бадмаевичай дүү байhан. Би hургуулида hурадаг байхадаа, ходо Жэгжэд хурайхайндаа ошодог байгааб, Очир Очирма хоёр багаханууд байгаа. Абгай хурайхай хоёрни намда дуратай hэн. Жэгжэд хурайхаймнай ехэл hайхан сэдьхэлтэй hэн. Мүнөө Жэгжэд хурайхайтанай бүхы үхибүүдынь ажалтай, үри хүүгэдтэй, эхэдээ туhалжа, амгалан тайбан ажаhуудаг. Володя хүбүүниинь нютагтаа совхозой захиралаар хүдэлhэн, өөрынгөө нэгэ хүбүүндэ үбгэн баабайнгаа Бурхеев гэжэ фамили үгэжэ, ехэл дэмбэрэлтэй юумэ хээ гээшэл даа. Тэрэ үедэ Иисэнгын хүдөө ажахы хүгжэжэ байгаа. Нютагтаа ургажа ябаhан, hүүлдэнь совхозойнгоо тулга боложо хүдэлжэ, ажахыгаа хүгжөөлсэжэ ябаhан олон тоото механизаторнууд үгыл даа. Тэдэнэй тоодо богонихон наhатай хүндэтэ Жэгжэд хурайхаймнай ороно».

Үри һадаһадайнь үлзы жаргал

Жамьян Бурхеев гэр бүлэеэ асараад, гэр байратай болгоо бэлэй. Өөрөө багахан гэр соо байгаад, совхозой ажал хэжэ эхилээ һааб даа. Надя, Галя, Саша, Люба үхибүүдынь эсэгынгээ уг залгуулжа, нэрыень нэрлүүлжэ ябана. Александр Жамьянович хүбүүниинь бүхы наhаяа Дотоодын хэрэгүүдэй албанда зорюулhан, мүнөө харуулай агентствын юрэнхы захиралаар амжалтатайгаар хүдэлдэг. Соёлма Галсановна нүхэртэеэ гурбан дангина басагадаа хүл дээрэнь гаргажа, хүлыень дүрөөдэ хүргэhэн. Туяна Александровна, Ирина Александровна Москвада яhала бараг ажалтайнууд. Одхон басаган Настя 32- дохи hургуули эрхимээр дүүргээд, БГУ-гай 5-дахи курсда эмшэн болохо хүсэлэнтэй hуража байдаг. Соёлма Галсановна олон жэлдэ налогово инспекцидэ hайн хүдэлжэ, Хүндэлэлэй грамота абанхай. Мүнөө нүхэртэеэ суг тэрэ агентствын бухгалтераар ажаллана. Александр Жамьянович Арадай Хуралай Хүндэлэлэй грамотаар шагнагданхай, Дотоодын хэрэгүүдэй албангай хүндэтэ хүдэлмэришэн. Сашатан нютагайнгаа зондо ехэл хүндэтэй, наhатай зониие энхэрэн хайрлаха hэшхэлтэй, олон нүхэдтэй айлайхи гээшэ.

Мария (Мэдэгма) Очировна басаганиинь мүнөө 87-той болонхой. Табан үхибүүдэй хүндэтэй эжы юм. 1970 ондо Энэдхэг ошожо, Далай ламадаа үнэн зүрхэнhөө мүргэжэ, hайн ябажа ерээ һэн. Олон жэл соо «Арьяа Баала» бүлгэмэй hүзэгшэдтэй суг бурханай маани мэгзэмүүдые уншажа, сагаан сэдьхэл сэдьхэжэ, үхибүүдтээ үргүүлжэ, Энэдхэг, Непал, Францида хараhанаа сэдьхэлдээ дулааханаар hанан, дурсан, манай ошоходо, баабайнгаа хуби заяанай хуудаhануудые иран, иран уяржа hуудаг. Мэдэгма Очировна заочно бурфак дүүргэжэ, Яруунадаа сэсэрлигтэ хүмүүжүүлэгшээр хүдэлhэн. Улаан-Үдэдэ 7-дохи СПТУ- да физикэ ба химиин лаборантаар, хамтын байрада комендантаар оролдожо ажаллаа, олон грамотануудаар шагнагдаа.

Харин абань Жамьян Бурхеевич Бурхеев 73-тай байхадаа, хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, үхибүүдэйнгээ жаргал үзөөд, алтан дэлхэйтэй хахасаа. Иимэл хуби заяатай байгаал даа. Үхибүүдынь, аша, гушанарынь муу юумэ үзэнгүй, ажалдаа амжалтатай, дүүрэн хэшэгтэй ябахань дамжаггүй.

Мүнөө үень тэрэ зэбүүн жэлнүүдэй үнгэрэн үнгэрөөшье hаань, гомдолтой байдаг. Энэ түүхын хуудаhанай үйлэ хэрэг мартагдахаар бэшэ.

Эдуард БУДАЕВ, Буряадай ба Ородой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ