380
Уран-Дүшын дархаша уралигай сууряае
Улаан дуганай сангай абяан соо шэлжүүлhэн,
Гурбан зуун багтай догшидой Цамай бүжэгтэй,
Ганжуур, Данжуурай алталмал барай соглигтой
Дээдын «Даша Пүнсэглинг» Санага-Булагай дасамнай.
Цырен-Ханда Дарибазарова
Хүн бүхэнэй наhанай харгын хараа бодолнууд, хүсэлдэхэ үйлэ хэрэгүүд, зориг хүсэл ёhотой өөрын табисууртай байдаг ха юм даа. Алтан дэлхэй дээрэ хүн нэрэеэ нэрлүүлхэ гэжэ түрэhэн хадаа нэгэ үгтэhэн наhанай харгын жолоое бүхөөр бариха – нангин уялга.
Yнгэрhэн зун Ородой аршаанда Хэжэнгэ нютагай Бадмаева Галина Арьяновна, Ушхайтын Дамбаева Цырегма Цыренбазаровна, Батомункуева Сэсэгма Рабдановна гурбантай нэгэ байрада байжа, бэе тамираа аргалжа, аглаг сэбэр агаараар амилжа, хүхы шубуунай донгодохые дуулан амарhан байнабди.
Нютагайнгаа домог түүхэ, эхэ эсэгын намтар тухай дурдан хөөрэлдөөбди. Галина Арьяновна эсэгэ тухайгаа, ябаhан ябадал, hүрөөтэй зэбүүрхэмэ 1930-аад оной шанга хатуу сагай эрилтын хамалганда ороhон тухайнь түүхэ зүрхэ хүдэлгэмөөр хөөрэжэ үгөө hэн.
Арьян хубараг
Санага нютагай Замба угай 10 үхибүүдэй эгээл бага хүбүүн Арьян 1902 ондо түрэhэн. Тэрэ сагта айл бүхэн бэрхэ hонор нэгэ хүбүүгээ дасанда хубараг болохыень үгэдэг байhан, энэ ушарта одхоноо үгөө.
Он жэлнүүд үнгэржэ, шойро шудалһан хубарагууд Сагаан хаанай Романовтан изагууртанай 300 жэлэй ойн баярай тэмдэглэгдэхэ үедэ гэбшын дамжаа хамгаалба. Тэрэ гэһээр Санага ба бүхы дэлхэйн амитан зониие яаhан олон аюул hандарал дайраа гээшэб! ...Огторгой улайжа, шуhатаба, саада жэлынь ган гасуур боложо, зуд зоболондо адуу мал үргүүлээ, үхөө, хатаа. Энэньшье юуншье бэшэ гэжэ мэдэхэ бэлэй...
Бэе бэеэ гэтэхэ, хоб зөөхэ үе
Удаадахи жэлнүүдтэ улад зонойнь ушарhан зоболон ядаралые тоолохын аргагүйл. Одоо галаб эрьеhэн шэнгеэр ажалша малша зониие хүлгүүлээ.
Бадмаев Арьян саг үргэлжэ Зүблэлтэ засагые муушална, зониие элдэб бодолнуудаар hамааруулна гэhэн худал хуурмаг үгэ тарааха, хоб зөөхэ хүнүүд сагай эрхээр байгаал даа.
Удааншье болоогүй, Арьян Долгор нүхэртэеэ шанга харуул доро туулган ошоо hэн. Фёдор хүбүүгээ ахадаа орхёод ошоо. Сүлүүлһэн зон ядаа: хадьха бэдьхэ барагдаха бэшэ, үхи хүүгэд хадхаляатаха. Амарай хизаарта Комсомольск-на-Амуре хотын барилгада модо бэлдэхэ ажалда гам хайрагүйгөөр зараха, үхибүүд, hамгадшье гэжэ илгаа байхагүй. Олон зон туража үхэдэг hэн. Туулгаад ябахадаа, хүнэй унаа hаань, хайра гамгүй буудажа аладаг hэн. Тиимэ ушар Арьянда тудалдаа. Шадалаа буураад, унаад хэбтэхэдэнь, тэрэниие буудаагүй, иигээд үхэхэ гэжэ hанаhан байгаа ха. Харин Арьян нэгэ жаа хэбтээд, арай шамай бодоод, наймаанай дэлгүүр ерэбэ. Һү худалдажа байhан эхэнэрhээ hү багаханаар гуйба, хажуудахи эхэнэрhээнь мангир эрибэ. Тиигэжэ мангираа бага багаар таhалжа, hүн соогоо хэжэ ууба. Тиигэжэ 2-3 хоногто шадал тэнхээ оробо. Тэрэ үедэ цыган эхэнэр Арьянда иигэжэ хэлэhэн: «Ши амиды мэндэ нютагаа бусахаш, үхибүүтэй болохош, аша зээнэрэйнгээ амтые үзэхэш».
Нэгэ бага бараг болоходонь, дахяад үнөөхил хүндэ ажалдань хүдэлгөө hэн. Тэндэ арбан жэлэй туршада ажал хээ. Һүүлдэ хоёр трактор харууhалжа, поездоор Махачкала хото ошоhон. Тэндэхи дулаан газарта элдэб жэмэс ба огородой эдеэ эдижэ жаргаа hэмди гэжэ сүлэлгэhөө ерэхэдээ зондо, Галя басагандаа хөөрэhэн. Тэндэhээ табигдажа, Загарайн Тарбагатайда хани нүхэртөө ерэhэн юм.
Долгор нүхэрынь Цыбенов Хусатан гэжэ айлhаа Мидэгма басага үргэжэ абаа (табан үхибүүдэй түрэhэн эхэнь – Дышынова Дыжит).
Буянай ашаар
Мидэгма Хара-Хүтэлэй дунда hургуули, Красноярскын финансын техникум 1977 ондо эрхимээр дүүргэжэ, элдэб газарта магтаалтай хүдэлөө. 1982 ондо Буряадай Хүдөө ажахын дээдэ һургуули дүүргэжэ, экономист мэргэжэлтэй болоо.
Арьянтан Галя басагатай болоhон. Теэд тэрэнь табатай болоод гээгдэhэн. Тэрээгээрнь Мидэгма басагые Галя гэжэ нэрлэhэн. Галя Арьяновна гурбан бэрхэ хүбүүдтэй, нэгэ басагатай болоhон; мүнөө 8 ашанар, 2 зээ басагад, 1 зээ хүбүүтэй.
Галина Арьяновна Гүрэнэй аюулгүйе сахилгын болон бусад зургаануудта хандажа, эсэгынгээ гэмнүүлhыень элирүүлээ: «Бадмаев Арьян 1902 года, 24 августа 1995 №13-715-95 справка о реабилитации высылается на заявление Бадмаевой Мидэгме Арьяновне. Старший советник юстиции П.Б. Барданов. Согласно справки, выданной прокуратурой Республики Бурятия №13-715-95, Бадмаев Арьян 1902 года рождения, уроженец с. Санага Закаменского аймака БМАССР, осужденный по ст. 58-10 УК РСФСР (антисоветская агитация) реабилитирован 9 октября 1989г».
Санагадаа ахадаа орхиhон хүбүүниинь Бадмаев Фёдор Дамбаевич табан хүбүүдтэй. Булта түбхинэнхэй. Ханилhан нүхэрынь Ханда Занаевна Шара-Азарга нютагай, фельдшер мэргэжэлтэй, больницада хүдэлжэ, наhанайнгаа амаралтада гаранхай. Мүнөө аша гушанарайнгаа хоорондо хүндэмүүшэ, баян бардам айл Санага нютагтаа ажаhууна.
Нютагтаа бусажа ерэhэн ламанар сагай хэды хүндэ байбашье, арад зондоо шадал зэpгээрээ туhалжа, hанаа сэдьхэлыень амаруулжа, хии морииень үргэжэ, орон нютагаа даажа hуугаа. Эдэ ламбагайнарай нэрэнүүдынь арад зоной дунда мүнхэрэнхэй, аша габьяань хэмжүүргүй ехэ: Аюшеев Жамса - дасанай дуганшан, Доноев Ойдоб, Сосоров Жамса – абга ламань Нимбуу hаарамба, Доржиев Жамса (Далахай), Шойнжон таабай (Ёнгорбой), Бичиханов Пётр, Дымпилов Монгол, Очиров Санжа, Никифоров Очир (Шара-Азарга) болон уг залгаһан Бальжуров Ринчин, Бандеев Буда.
1980-яад онуудай hүүлээр Санага нютагта Зундуев Ринчин Дулмаевич ехэ эдэбхи гаргажа, олон ноёд hайдта орожо, дасан бариха үнэмшэлгэ абаhан юм. Эсэн сусангүй ябажа, дасанай барилгада хандиб суглуулhан. Тэрэ үедэ аймагай ноёд байhан Семёнов Бата Цырендондокович Порхоев Владимир Дашеевич хоёр ехэ туhа хүргэhэн, аймагай бүхы зон туhа хайра үзүүлээ.
Санагада модон дасан 1991 ондо баригдажа, августын 18-да арамнайлагдаа. Арамнай үргэлгэдэ Хамба лама Mүнхэ Цыбиков, Ивалгын дасанай ламанар, Монголой Зүүн хүреэн Дашачойлин хиидэй Сүхбаагдын Дымбрыл, Лубсандоржын Галбадараа, Нимын Дашацэрэн, Санагын дасанай үбгэн ламанар Бичиханов Лубсан-Нима (Пёодор таабай), Шарапов Лубсан, Доржиев Жамса, Дымпилов Монгол, Зундуев Ринчин, залуу ламанар Уржанов Андрей, Бандеев Буда, Джампа-Монлам хабаадалсаа. Түрүүшын шэрээтээр Зундуев Ринчин Дулмаевич hунгагдаа. Санагын дасаниие hэргээн бодхооhон Ринчин Дулмаевичай үүргэ, нэрэ солонь арадай дунда мартагдахагүй.
Арьяа-Баала заларха
1993 ондо Санагын дасанай шэрээтээр Цыденов Баир Бимбаевич (hахилай нэрэ Джампа- Монлам – Молон ламбагай гэжэ арад соогоо алдаршаһан) hунгагдаа. Бүхы хуралнууд ёhо заншалаараа хурагдана. Буряад орон соо эгээл томо Дуйнхор бурханай субарга баригдаа. Монгол оронhоо хоморой номой сударнууд залагдаа, тэрэ тоодо Ганжуур, Данжуурай бүхы ботинууд. 2008 онhоо шэрээтээр Дагба лама томилогдоо. Мүнөө Энэдхэгэй Гоман дасанай һургуули түгэсхэһэн Сультим ламбагай дасан дуганаа hэргээжэ, олон хубарагуудые буддын шажанай гүн ухаанда hургаха хүсэлтэй.
2018 оной августын 26-27- ой үдэрнүүдтэ Санагын «Даша Пүнсэглин» хиидэй шэнэ Согшон дуган арамнайлагдаа. Энэ арамнайда Галина Арьяновна буян үйлэдэнгөө ошоо. Бурханай «тэнгэри» «яндара» шэмэглэл Бороева Бузима Ванчиновна бүтээжэ, Галина Арьяновнада Санагын дасанда үргэхыень үгөө. «Баданиие» Галина Арьяновна өөрөө оёжо үргөө. Гурбан үдэрэй туршада хамhалсаа, эдеэ хоол бэлдэлсээ, арга шадалаараа туhалалсаа. Гороо, ута мүргэл хэжэ, сагаан буян хуряажа ерээ.
Энэ арамнайда Арьяа-Баалын хүрэг бүтээжэ байhан Юрий Ендонович Мандагановые Хамба лама хани халуунаар амаршалаа. Тиихэдээ энэ ехэ буянта ажалаа шамдуугаар бүтээхыень захиhан байна («Буряад үнэн», 29.08.2018 он, №34). Мүнөө дүрсэнь бэлэн болоо гэжэ буян үйлэдэлгын «Нэгэдэл» жасын түрүүлэгшэ Солбон Будаев урматайгаар мэдүүлээ. Юрий Ендонович нарин бүтээлнүүдынь мастерской соогоо урлана.
Арьяа-Баалын бүтээлгэндэ
Yргэл үргэhэн хамаг зониие,
Гүрэнэй үйлэдбэриин ажалшадые
«Даша Пүнсэглин» хиидэй сахюусад
Yеын үедэ хаража байхань болтогой!
Бүмбэрсэг дэлхэйн байгаа сагта
Бурханай номой уншалга дуулдажа байг,
Буряад хэлэнэй абяан хэтэдээ бү таhараг.
Хамаг амитан жаргал эдлэхэнь болтогой!
Доржима БОДИЕВА, Хэжэнгын аймагай Ородой аршаан
