​Элитэ эрдэмтэн, багша

Энэ жэлэй арба һарын 29- дэ дэлхэйдэ нэршэһэн Буряадай элитэ эрдэмтэн, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулаг- ша Лубсан Доржиевич Шагдаров 90 наһанайнгаа баяр угтахань. 1953 ондо Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуули эрхимээр дүүргэжэ, дээдэ һургуулиингаа Эрдэмэй зүблэ- лэй шиидхэбэреэр Ленинградай ехэ һургуули эльгээгдэжэ, Дурна зүгэй һалбариинь аспирант болоһон юм.

Оршуулгын ажалда дүршэһэн

Гурбан жэлэй туршада профессор Д.А. Алексеевэй хүтэлбэри доро буряад хэлэнэй зураглаһан үгэнүүдые шэнжэлхэ сэдэбтэй дид-докторой диссертаци бүрин түгэс бэшэжэ дүүргээд, тэрэл һургуулиингаа Тусхай зүблэлдэ хамгаалха гэжэ байтарнь, дүрим эрид хубилгагдажа, хамгаалгань хоёр жэлээр хойшолуулагдаба. Теэд энэ хоёр жэлынь миин үнгэрөөгүй: Лубсан Доржиевич Улаан-Үдэеэ бусажа, «Буряад үнэн» сониндо оршуулагшаар ажаллаба.

Тэрэ үедэ «Буряад үнэн» сониной нэгэдэхи нюурта засагай зургаануудай тогтоол зарлигууд, Совет Уласай засаг баригшадай элидхэлнүүд оршуулагдажа хэблэгдэдэг байһан. Иимэ түхэлэй оршуулга харюусалга ехэтэй байһан гэжэ һануулханьшье үлүү гэхээр. Тус ажалдаа Лубсан Доржиевич ехэтэ мэргэжээ, оршуулха бэлигээ хурсадхаа. Түрэлхиин хэлэеэ жэншэдгүй мэдэхэ мэргэжэлтэндэ энэнь ехэшье хүшэр гэжэ һанагдаагүй байгаа бшуу. Ленинградай гүрэнэй ехэ һургуулиин элитэ эрдэмтэдтэ заалгажа, эрдэм шэнжэлгынгээ дүршэл нилээд дээшэлүүлһэниинь дамжаггүй. Эдэ бүгэдэ саашанхи ажалдань аргагүй ехэ туһатай байгаа.

Дайнай дүүрэхэлээр, 1940- өөд онуудай хахадһаа эхилжэ, Ленинградай гүрэнэй ехэ һургуулида буряад хүбүүд олоороо орожо, дээдэ мэргэжэлтэй болоһон. Тэдэнэй тоодо профессорнүүд И.Д. Бураев, В.И. Золхоев, У-Ж.Ш. Дондуков болон бусад эрхим һуралсал гараһан, Буряадтаа дээдэ мэргэжэл олоһон залуу зон аспирантурада һуража, дид- докторнуудай зэргэ хамгаалжа, манай улас түрэдэ эрдэм шэнжэлэлгэ шэнэ түлхисэ абан, дэмбэрэлтэй хүгжэжэ эхилээ.

Зураглаһан үгэнүүдые шэнжэлээ

Хоёр жэлэй туршада эрдэмэй шэнжэлэлгын хэдэн үгүүлэл хэблүүлжэ, 1958 ондо Л.Д. Шагдаров Ленинградайнгаа ехэ һургуулиин дэргэдэхи Тусхай зүблэлдэ диссертацияа хамгаалжа, дид- докторой зэргэдэ хүртэһэн юм. Тиин Улаан-Үдэеэ бусажа, Буряадай эрдэм шэнжэлэлгын хүреэлэндэ орожо, эрдэмтэ ажаллагшаар хүдэлжэ эхилээ һэн. Ажалаа эхилхэ сагһаан урагшаа һанаатай, холын хараа бодолтой байһанаа абаһаар харуулаа. 1958 ондо эмхидхэгдэһэн хэлэ шэнжэлэлгын эрдэмэй хуралдаанда буряад хэлэ шэнжэлэлгын саашанхи хараа түсэб тухай элидхэһэн байна. Элидхэл соогоо эгээн түрүүн шиидхэгдэхэ шухала шэглэл зааһан байха юм. Энээнһээ саашаа залуу эрдэмтэн шэнжэлэлгын ажалда эдэбхитэй оролсожо, хамсыгаа шуун ажаллажа эхилээ.

Анха түрүүшынгээ ном Лубсан Доржиевич 1962 ондо хэблүүлбэ. Энэ номынь диссертациинь гол удха дамжуулһан, буряад хэлэнэй эгээн һонирхолтой хубида – зураглаһан үгэнүүдтэ зорюулагдаһан байгаа. Зураглаһан үгэнүүдые юундэ һонирхолтой сэдэб гэнэбибди гэхэдэ, буряад хэлэмнай иимэ үгэнүүдэр ехэ баян, жэшээлэн хэлэхэдэ, «п» үзэгөөр эхилһэн жэнхэни буряад үгэнүүд булта зураглаһан байха юм. Жэшээнь, пүршэгэнэхэ, пуршаганаха, поршогонохо, паршаганаха, пиршаганаха – булта абяа дууряаһан болоод, тэрэ абяанайнгаа өөрэ онсо шэнжэ дамжуулдаг юм. Энээндэл адляар «ё» үзэгөөр эхилһэн үгэнүүд ехэнхидээ баһа зураглаһан байха юм, жэшээнь: ёлойхо, ёотойхо, ёотогонохо, ёопойхо, ёлогонохо г.м. Иимэ зураглаһан үгэнүүдтэй хэлэн заатагүй уян нугархай байдаг юм гэжэ эрдэмтэдэй дунда мэдээжэ. Энээнтэй дашарамдуулан хэлэхэдэ, буряад хэлэн дандаа зураглаһан маягтай гэхэдэшье болохо. «Муушаг» удхатай үгэнүүдтэ ехэнхидээ бүдэхи хашалганууд, илангаяа, «х» хашалган, харин «һайншаг» удхатай үгэнүүдтэ хонгёо хашалганууд ородог: хатуу – зөөлэн, хэрзэгы – урин г.м. Иигэжэ хэлэнэйнгээ үгын удхынь хажуугаар, абяалаха маягаарнь хаража үзэхэдэ, элдэб һонирхолтой ушарнууд гаража ерэдэг.

Шэнэ дүрим, толинуудые зохёогшо

1953 ондо эмхидхэгдэһэн хэлэнэй ехэ хуралда буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим шэнэлэн хубилгаха хэрэгэй шухала болоһониинь тэмдэглэгдэжэ, Л.Д. Шагдаровта 1939 оной дүрим дээрэ үндэһэлэн, шэнэ дүрим зохёохо даабари 1958 ондо даалгагдаба. Тиигэжэ Лубсан Доржиевич хэдэн жэлэй туршада энэ асуудалаар ажаллажа, шэнэ дүрим орфографическа комиссида дурадхаһан байна. Тус комиссиин зүблөөн дээрэ хэлсэгдэжэ, 1961 оной арба һарын 30-да шэнэ дүрим эсэслэн һайшаагдажа, Буряадай АССР-эй Тогтоолоор тэрэл оной декабриин 26-да баталагдаба. Мүнөө хэрэглэгдэжэ байгаа дүримые манай Лубсан Доржиевич зохёон табиһан байна гээшэ.

Гэбэшье саг саг болоод лэ, буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим һайжаруулха, бүри таарамжатай аад, сомор болгохо, зарим бүлэг үгэнүүдэй бэшэлгэ гуримшуулха тухай һанамжанууд хэлэнэй элдэб суглаанууд болон конференцинүүд дээрэ, «Буряад үнэн» сониной хуудаһанууд дээрэ нэгэнтэ бэшэ хэлэгдэһэн байха юм. Тиихэдэнь 2003 оной апрель һарада Л.Д. Шагдаров шабитаяа шэнэлэгдэһэн дүрим дурадхаһан юм. Комиссиин зүбшөөһэн хубилалтануудые оруулагдаһан дүримүүд баталагдажа, хоёр хэлэн дээрэ - буряад ба ород - хэблэгдэхэ шиидхэбэри абтаба. Хэдэн удаа хэлсэһэн, зүбшэлсэһэнэй хойно 2009 ондо тус дүрим болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайдай баталалгатайгаар хэблэлдэ гараба.

1990-ээд онуудта буряад-ород болон ород-буряад толинуудые шэнээр хэблэхэ тухай бодол түрэжэ, зуун жэлнүүдэй уулзуур дээрэ тэдэ толинуудые зохёолго эршэмтэй ябуулагдажа, 2006-2008 онуудта хэблэлдэ гараба. Л.Д. Шагдаров буряад-ород толиие К.М. Черемисовэй толи дээрэ үндэһэлжэ, 60000 гаран үгэтэй хоёр ботито толи хэблүүлбэ. Ород-буряад толиие мэдээжэ уран зохёолшо, оршуулагша Н.А. Очировтай хамтаран зохёожо хэблүүлхэдээ, тэрэ толидоо 80 мянга гаран үгэ оруулһан юм. Энэ толинь 2008 ондо хэблэгдэбэ.

Буряад-ород толидо буддын шажанай нэрэ томьёонууд, хуушарһан үгэнүүд үргэнөөр орожо, тэрэниие ехэ һонирхолтой болгоо, хэлэнэй нөөсэ һэргээн баяжуулаа.

Удаань 1962 ондо гараһан буряад хэлэнэй академическэ грамматикын номууд үсөөн боложо, уншагша­дай, оюутадай оложо хэрэглэхэнь бэрхэтэй болоо. Тиин баһал 2000- дахи онуудай эхеэр, манай гүрэндэ байдалай нэгэ бага заһархада, тус грамматика шэнэлэн хэблэхэ тухай профессор Игнатий Дмитриевич Бу­раев (хэлэ бэшэгэй таһагые даагша) дурадхажа, тусхай шиидхэбэри абтаа бэлэй. Энэ ажалда Лубсан Доржи­евич оролсожо, нэрэ хэлэлгын ху­бинуудые өөртөө даажа абаад, 2013 ондо «Проблемы новой академиче­ской грамматики бурятского языка» (Буряад хэлэнэй академическэ шэнэ грамматикын асуудалнууд) гэһэн то­мохон бүтээл хэблүүлбэ. Энэ ном до­тор буряад хэлэнэй юумэнэй болон тэмдэгэй нэрын, дахуул үгэнүүдэй г.м. онол дэлгэрэнгыгээр тайлбари­лагдан үгтэнхэй.

Лубсан Доржиевич Шагдаров хэлэ шэнжэлэлгын эрдэмэй талаар ехэхэн ажал хэжэ, бэшэгэй дүрим нарижуулан зохёогоо, толинуудые бэлэдхэн хэблүүлээ.

Залуу эрдэмтэдые хүмүүжүүлээ

Дээрэ нэрлэгдэһэн хэдэн томо томо бүтээлнүүдһээ гадна Лубсан Доржиевич жараад жэлэй туршада хэлэ бэшэгэй эрдэм шэнжэлэлгын ажал эдэбхитэйгээр ябуулаа. Энэ хугасаанда хоёр зуугаад эрдэм шэн­жэлэлгын үгүүлэлнүүдые, ганса сэ­дэбтэй номуудые ниитэлүүлээ. Тэрэ тоодо буряад хэлэнэй найруулга шэн­жэлэлгын орьёл болохо «Функцио­нально-стилистическая дифферен­циация бурятского литературного языка» гэһэн номынь 1975 ондо хэлэ бэшэгэй докторой зэргэ хамгаалха­дань, үндэһэ һууринь болоһон юм.

Лубсан Доржиевич бэрхэ багша: хэдэн жэлэй туршада хорёод залуу эрдэмтэдые хүмүүжүүлэн ургуулба, тэдэнэй зариманиинь мүнөө доктор­ой зэргэ хамгаалжа, багшынгаа нэрэ нэрлүүлжэ ябана. Л.Д. Шагдаровай бэлдэһэн дид-доктор болон доктор­нууд Буряад Уласай, Россиин ехэ һургуулинуудта, эрдэмэй түбүүдтэ, бусадшье газараар ажаллажа, олоһон эрдэмээ олоной туһада дүүрэн зэргээр бэелүүлнэ.

Удаан сагта амжалтатай ажаллаһанайнгаа түлөө Лубсан До­ржиевич олон тоото шагналнуудта хүртэһэн, «Буряад Уласай эрдэм ухаанай габьяата ажал ябуулагша» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм.

90 наһанайнгаа дабаа дабажа, зуунайнгаа хорёодо ороһон Лубсан Доржиевич Шагдаров һонор ухаатай, дэлхэйдэ болоһон бүхы үйлэ хэрэгүүдээр һонирхожо, өөрын һанамжатай байдаг. Шэнжэлхы ажалаа орхёогүй, шэнэ гараһан номуудые үзэжэ, бага сага бэшэһэн зандаа.

Эрхим хүндэтэ Лубсан Доржие­вичта ута наһа, элүүр энхэ бэе хүсэе!

Б.В. БАЗАРОВ, РАН-ай академик

Б.Д. ЦЫРЕНОВ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор