​Үйһэн дэрэ

Үндэһэн арадайм түүхэдэ

Үйһэн онсо шэнжэтэйл...

Валерий ЦЫБИКОВ

Уряа урда сагһаа нааша арад зон дун сагаан хуһан модоной холтоһон – үйһэнэй шанар шэнжые тон һайнаар ойлгожо, ажабайдалдаа аргагүй ехээр хэрэглэжэ ерэһэн түүхэтэй. Улаан галаа носоохоһоо эхилээд, байра байдалаа хушаха, элдэбын ехэ бага амһарта хэдэг байһан, мүнөөшье урашуул дархална. Юундэб гэхэдэ элдэб янзын хууха амһартануудай, үхибүүдэй нааданхайнуудай, бодото бэшэ зүйлнүүдээр бүтээгдэһэн хубсаһа хунар, унтари хэбтэриин дэлгэрһэн энэ сагта үйһэнэй шанар шэнжэ ёһотоороо сэгнэгдэхээрээл сэгнэгдэбэ гэхэдэ, алдуу бэшэл даа.

Хуһанай бүхы зүйлнүүд: хальһан-үйһэн, шүүһэн- налхи, дабирхай, чага-шүлтэ, гүлгэнүүд, намаа, залуу мүшэрнүүд гээд лэ сог нүүрһэн, үнэһэнииньшье хүнэй ажабайдалда, хүнэй бэе махабадта тон ехэ туһатай. Харин модониинь, үндэһэниинь урлахада, ехэ һайн шанартай гэжэ урашуул ехэтэ сэгнэдэг.

Үйһэн юундэ иимэ ехэ шанар шэнжэтэй юм гэхэдэ, “юумэн бүхэмнай эхэһээ” ха юм даа - хуһан модон зөөлэн, дулаан гэжэ мэдээжэ. Ямаршье хүйтэндэ хуһанда няалдаад гү, али үйһэ баряад үзэхэдэ, дулаан байдаг ха юм. Һанаа үнөөн болоһон хүнэй һанаа амаруулдаг, сэдьхэл сэлмээдэг. Хуһан шугы соо хүнэй бэе махабад ёһотоор амаржа, тэнхээ тамир ородог. Энэниие эрдэмтэд шэнжэлжэ, хуһан модон бетулин – хуһанай камфора, лупеол, фитонцинуудаар, бетулинова кислотагаар ехэ элбэг гэжэ элирүүлһэн байна.

Хүнэй бэедэ хуһан ямар нүлөө үзүүлнэб гэжэ шэнжэлгэнүүдые хэһэн мэдээжэ эмшэн Юрий Ткаченко хуһаар элдэбын үбшэнүүдые эмшэлнэ.

«Манай хуһые хитад эмшэд хойто зүгэй жень-шень гэжэ нэрлэдэг. Бүхы зүйлнүүдынь эм домтой гэжэ тоологдодог. Урдандаа айл бүхэндэ үйһэн амһартанууд байгаа. Тиимэ амһарта соо байһан ямаршье хоол үни соо муудахагүй, амта шэмтэеэ алдахагүй юм. Өөрөө үйһэн муудахые мэдэдэггүй. Хэдэн зуун жэл соо газар соо хэбтэһэн үйһэн бэшэгүүдые мүнөө уншана ха юм. Тэрэниие булта мэдэнэбди. Харин үшөө нэгэ түүхэдэхи һонин ушар гэхэдэ, ород сэрэгшэдэй дүрэнхынүүд. Александр Суворовой сэрэгшэд ямар аргаар түргэн гэгшээр ехэ зайнуудые гаталаад, амараншьегүй дайсадай дээрэһээ гэнтэ буужа ерэдэг байгааб? Тэдэнэр үйһэн дүрэнхытэй ябадаг байгаа. Тиимэ дүрэнхынүүд хүл хүлэрүүлхэгүй, норгохогүй, элдэбын үбшэнһөө һэргылхэһээ гадна, ехээр эсээдэггүй байгаа», - гэжэ эмшэн бэшэнэ.

Буряадтамнай үйһөөр ура дарха хэдэг бэлигтэйшүүл үсөөн бэшэ. Эгээл мэдээжэнь гэхэдэ, арадай дархан алдартай Валерий Цыбиков болоно гэхэдэ, алдуугүй ха. Тэрэнэй урлаһан хонхинуур-бүмбэнүүр хоршогонуухайнуудые бариһан “Булжамуур” бүлгэмэй эдир хатаршад хаана-яанагүй хатар наадаяа харуулдаг, “Погремушки” хатараараа бүхэроссиин “Синеокая Анапа” урилдаанда Гран-при шагнал абаа һэн. Ивалгын дасанай Ногоон- Дара эхын дуганай дотоодо талые нюдэндэ дулаан, барихада зөөлэн үйһөөр шэмэглээ бэлэй. Тэрэнэй болон шабинарайнь урлаһан уран нарин бүтээлнүүд хэдэн үзэмжэнүүдтэ табигдажа, олоной һонорто харуулагдаа. Олон нүхэдтөө бэлэг болгон барюулһан уран зүйлнүүдынь хэн тоолобо даа.

Мэдэһэнээ нюугаад, хэһэнээ дараад һуудаггүй Валерий Дашеевичые багшамнай гэжэ олон урашуул, багшанар хүндэлдэг. Валерий Цыбиков үйһөөр урлахаһаа, багшалхаһаа гадна уран үгэтэй ирагуу найрагша гэжэ мэдээжэ. Олон шүлэг дуунуудые дун сагаан хуһанда, үйһэндэ, түйсэдэ зорюуланхай. Үшөө нэгэ һайниинь гэхэдэ, “Буряад үнэнэй” үнэн нүхэр юм. “Буряадай түрүү хүнүүд” урилдаанда жэл бүри хабаадажа, Буряадайнгаа түрүү хүбүүд басагадые үргэжэ байдаг. Сониноймнай нюурнуудта хэдэн хэшээлнүүдээ хэблүүлээ һэн. Уншагшаднай тэрэнэй зохёоһон кроссворднуудые тааха дуратай.

Һаяхана Валерий Цыбиков үйһөөр шэнэ бүтээл хэжэрхибэб гэжэ манда дуулгажа баярлуулаа. Уран дархан үйһөөр шэглэһэн унтаха дэрэнүүдые хэжэ эхилээ юм байна.

Үйһэнэй эмтэй домтой шанарые хүсэд дүүрэн ойлгоһон Валерий Цыбиков юрэл иигэжэ дэрэнүүдые хэжэ эхилшоогүй гэжэ ойлгоод, хөөрэжэ үгэхыень хандаабди.

– Мүнөө сагта олон хүнүүдэй шуһанай даралта хөөрөөд, толгойнь үбдэдэг, шадал тэнхээниинь һулардаг. Иихэдэл үйһэн малгайнууд, боолтонууд ехэ туһатай юм. Харин һүниие дүүрэн үйһэн дэрэ дэрлэжэ унтахада, һайн байнгүй яахаб. Мүн баһа хоолойгоо үбдэһэн, хэршэгэнэһэн хүнүүдтэ хэды гээшын туһатай байхаб. Мүнөө сагта ехэнхи зон ажалаа компьютерэй ашаар хэнэ. Тиимэһээ ехээр хуянтана, харин хүзүү һээрээ зүб шэгээрээ хэбтэхэдэ, үйһэн дэрэ нүлөөлхэ юм, - гэжэ арадай дархан хөөрэнэ.

Тиимэһээ мүнөөнэй элдэб үнгын юумэ шэглэжэрхиһэн дэрэнүүдтэ орходоо, шубуунай хөөбэри болон үндэһэн үйһэн дэрэнүүд лэ хүнэй бэе махабадта ашагтай байхань арсашагүйл даа.