​ Эрдэмтэй хүн - уласай баялиг

Жэл бүри гүрэн доторнай залуу эрдэмтэдэй мэргэжэлтэ һайндэр январиин 21-дэ тэмдэглэгдэдэг. Энэ ушараар шэнжэлгын ажал ябуулдаг залуу халаанай түлөөлэгшэ болохо Санкт-Петербург хо­тын хэлэ шэнжэлгын хүреэлэнэй залуу эрдэмтэн Амгалан ЖАМСОЕВТОЙ хөөрэлдэбэбди.

- Ородой Холбоото Уласта залуу эрдэмтэд мэргэжэлтэ һайндэрөө 1925 онһоо тэмдэглэдэг һайхан заншалтай юм. Энэ баяраар танаа амаршалжа, хэжэ байһан ажал ту­хайтнай асууха гэжэ шиидэбэбди. Мэргэжэлтэ һайндэрөө хайшан гээд тэмдэглэнэбта?

- Үнэхөөрөөшье, энэ һайндэр гүрэн түрын хэмжээндэ тэмдэглэдэг болоһоор үнинэй. Теэд минии хуби­да энэ һайндэр балайшье ехэ юумэн гэжэ тоологшогүйб. Би Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин дурна зүгэй хэлэ бэшэгэй факультедтэ һуража, 2014 ондо дүүргээ хүмби. Мүнөө Санкт-Петербург хотын хэлэ шэн­жэлгын хүреэлэнэй хүдэлмэрилэгшэ болоод, эндээл хэдэн жэлэй туршада ажаллажа байнаб.

- Танай шэнжэлгэнүүд ямар сэдэбүүдтэ зорюулагданхайб? Гол анхаралаа юундэ хандуулнабта?

- Мүнөө ехэнхи сагаа монгол хэлэ бэшэг шудалалгада хандуулжа хүдэлнэб. Энэ асуудал намда ехэ һонирхолтой гэжэ тэмдэглэхэ хэ­рэгтэй. Тэрэнэй хажуугаар түрэл бу- ряад хэлэеэ, буряад арадайнгаа түүхэ бэшэгүүдые, гүрэнэй архивуудта хада­галаатай байһан түүхын бодото дан­сануудые үзэхэ, наринаар шэнжэлхэ дуратайб. Жэшээлхэдэ, манай буряад арад хуушан монгол хэлэн дээрэ бэ­шэхэдээ, өөрын маяг түхэлтэйгөөр бэшэдэг байһан юм. Энэ онсо илгаа- нуудыень түүжэ суглуулаад, тобшо­лол хэдэгби. Багшынгаа ударидалга доро гаргаһан түрүүшын номни «Хори буряадууд тухай Асагадай түүхэ бэшэгүүд» гэжэ гаршагтай юм. «Асагадай түүхэ бэшэг» гэжэ ном 1920-ёод онуудаар бэшэгдэһэн. 1970 ондо Буряадай элитэ эрдэмтэн Ц.Б. Цыдендамбаев энэ ном Асагад тос­хондо олоһон түүхэтэй. Тиигэжэ энэ номой олдоһоор 40 гаран жэлэй үнгэрhэн хойно хэлэнэйнь онсо та­лануудые шудалаад, шэнэ ном бол­гожо гаргаһан байнабди.

- Энэ ном соо ямар нюусанууд бэшээтэй байнаб. Һонирхолтой ба­римтануудые олоо гүт?

- Энэ түүхэ бэшэг аргагүй сэнтэй юм. Тэрэнэй хуудаһанууд дээрэ хори буряадай түүхэ XIII зуун жэлһээ эхилжэ, 1905 он хүрэтэр согсологдожо, һайнаар баримталагдажа бэшэгдэнхэй.

- Юрын хүндэ энэ ном ямар туһатайб?

- Саг жэлнүүдэй ошохо бүри арад зоноймнай жэнхэни түүхэ элдэб аман яряанда дарагдажа, бодото үйлэ хэрэгүүд тухай мэдээнүүд ха­загайруулагдадаг ха юм. Мүнөөшье буряад угсаатанай дунда элдэб худал хуурмаг яряанууд элбэгээр ябадаг. Тэрэ тоодо буряад изагуур­тан хаана байһан Ирагһаа гарбал­тай гэжэ шал худал хөөрөөнүүдые дуулаһан байхат. Тиимэһээ жэнхэни түүхэеэ ерээдүйн залуу үетэндэ нягтаар, байһан соонь дамжуулхын тулада энэ түүхэ бэшэгүүдээ үзэжэ, арад зондоо хөөрэхэ, ойлгуулха ёһотойбди. Эрдэмтэн хүнэй гол зо­рилго энэл болонол даа.

Юрын хүн анханайнгаа түүхэ бэшэгүүдые уншажа, буряад ара­дайнгаа бодото түүхэтэй танилсаха аргатай юм. Аяар 160 хори буряадууд ямар ушарһаа Пётр хаанда ошоһон бэ, Ородой хасагууд буряадуудай ажаһууһан газар нютаг яагаад бу­лимтардаг, буляадаг байһан бэ, хэды буряад үри хүүгэд ород хасагууд­та баригдажа, зараса богоолнууд болгогдоһон тухай түүхэ бэшэгүүд соо бэшээтэй. Хасагуудай шорон түрмэһөө үри хүүгэдээ абархын ту­лада буряадууднай эдэ зондо арһа мяха асаржа, мүнгэ түлэдэг бай­гаа. Харин мүнгэ түлэжэ шадаагүй хүнүүдэй үри һадаһад Сэлэнгын уһанда хаягдажа, шэнгэжэ хосордог байһан. Буряадайнгаа гашуудал зоболоноор халиhан бодото түүхэ хөөрэхэдэмни, олон хүн намда гом­додог, анхан сагһаа буряад ород хоёр арадууд эбтэй эетэй ажаһууһан гэжэ намда ойлгуулжа эхилдэг. Теэд энэ түүхэ бэшэг би зохёогоо бэшэб. Энэмнай урданай үеын Хо­риин Талын Дүүмэдэ ажаллажа байһан юрын буряад албатан хүнэй бэшэһэн бодото түүхэ ха юм даа.

- Мүнөөнэй буряадууд үндэһэн түү- хээрээ һонирхоно гэжэ хэлэхээр гү?

- Ямаршье үндэһэ яһатанай хүгжэлтэ, соёл болон хэлэ бэшэгынь эдэй засагай оршон байдалһаа сэхэ дулдыдадаг. Гэдэһээ үлдэшэһэн хүн түрэл хэлэн, соёл урлал тухай бодомжолхо гү? Үгыл ха юм даа. Бидэ булта эгээл түрүүн эдихэ хоол, үмдэхэ хубсаһан болон бусад эд бараан тухай бодонобди. Энэл ажамидаралда тон хэрэгтэй юумээ- рээ һайнаар хангагдаһанайнгаал удаа хүн гээшэ соёл, урлал болон түүхээр һонирхожо эхилдэг, уг унгияа үзэжэ захалдаг. Энээниие мартаха хэрэггүй. Энэмнай дун­даа аргагүй ехэ холбоотой. Энээ­ниие аминдань ямаршье аргаар хүгжөөжэ шадахагүйт. Уламжалан хэлэхэдэ, түрэл хэлэеэ, үндэһэн со­ёлоо һэргээн үргэхэ гэбэл, түбхын түрүүн арад зонойнгоо байра бай­дал һайжаруулха хэрэгтэй. Хүн бүхэн ажалтай, һайн салин хүлһэтэйл бо­лоходонь, бүгэдэ буряад угсаатан дээшээ үндыжэ, нара хараха юм.

- Танай һанамжаар ямар аргаар арад зонойнгоо бэрхэшээлнүүдые шиидхэхээр бэ? Ганса шүүмжэлхын хажуугаар өөрын дурадхалнуудые оруулха хэрэгтэй бэшэ гү?

- Энэ тон зүб хэлэнэт. Буряа­дайнгаа хүгжэлтын хурса асуудал­нуудые хамта сугларжа хэлсэхэ хэрэгтэй. Аниргүй ябахадамнай, эдэ бэрхэшээлнүүд өөрөө шиидхэгдээд, үгы болошохогүй ха юм. Тиимэһээ хүн бүхэниие шарайшалжа байнгүй, түрэл нютагтаа ёһотой эзэн болохо хэрэгтэй. Энэ бүхы һалбарида хабаа- тай. Соёл, болбосорол, эдэй засаг, элүүр мэндын һалбари, байгаали хамгаалга гэхэ мэтын ажабайдалай бүхы талада энэмнай хабаатай юм. Эдэ бэрхэшээлнүүдые саг болзор­тонь шиидхэнгүй байбалнай, үе са­гай ошохо бүри доройтожол байхаб­ди. Саагуур бодолтой ябаха хэрэгтэй - буряад арад нэгэ нюдарган шэнги болохо ёһотой. Нэгэ хүнэй үгэдэ орожо, нютаг нугаараа таһаршоод байхада, юуниинь һайшаалтайб? Энэ мэтые үндэһөөрнь саража, үгы бол­гохо хэрэгтэй. Энэ гол нютагай хэлэ аман татагдаад, буряад угсаатанай тон шухала бэрхэшээлнүүд харааһаа алдагдана. Уласай засаг баряашад хүдөө нютагуудай хүгжэлтэдэ анха­ралаа хандуулха ёһотой. Табан хушуун малнай буряад арадай хүгжэлтын үндэһэ һууринь болохо ёһотой юм.

- «Буряад угсаатанай үндэһэн соёл ойлголгодо туhалха 11 үгэ» гэһэн түсэл тухайгаа хөөрэжэ үгыт. Ямар үгэнүүд иишээ ороноб?

- «Arzamas» гэжэ уласхоорон­дын түсэл шэнжэлхы ухаа олоной дунда дэлгэрүүлхэ зорилготойгоор эмхидхэгдэһэн юм. Унаган нүхэрни болохо Вячеслав Ивановтой хамта энэ хэмжээ ябуулгада оролсооб­ди. Тобшохоноор энэ түсэлэй удха тайлбарилаад үгэhүү. Буряад хүнэй сэдьхэл, ухаан бодол ямар юумэн­тэй холбоотойб? Бодожо үзэгты. Энэ түсэлэй гол удха иимэл даа. Буряад угсаатанай сэдьхэл ухаае тайлбарилһан 11 үгэ шэлэжэ абаһан байнабди. Нютаг, ахай, хадаг, обоо, наадан, дасан, Сагаалган, бууза, ёохор, хамаагүй, болтогой – эдэ үгэнүүд юрын буряад хүниие тайл­барилна гэжэ шэлэгдээ һэн. Манай һанамжаар, тоологдоһон үгэнүүд буряад арадай мүнөө үеын байдал бодотоор харуулна. Энэ түсэлдэ олон яһатан хабаадаһан юм. Энээн тухай тодорхойгоор Интернет сүлжээндэ бэшээтэй байха.

- Ямар номуудые уншаха дура­тайбта? Танай һанамжаар, буряад уран зохёолшоной ямар роман да­хин-дахин дабтажа уншахаар бэ?

- Энэтнай эгээл хүндэ асуудал байна хаш. Минии уншаһан номууд соо Даша-Рабдан Одбоевич Бато­жабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» гэжэ роман онсо һуури эзэлжэ, эгээл һонин гэжэ хэлэхэ байнаб. Рома­най гол герой Аламжа хүбүүн гэр бүлынгөө ерээдүйн амгалан байда­лай түлөө бүхы дэлхэйгээр зобожо, тулижа, мүнгэнэй хойноһоо ябана. Мүнөө сагта юун ондоо болооб? Ми­нии харахада, тэрэл хэбээрээ бэшэ гү? Хэды буряад хүбүүд, басагаднай гадаадын гүрэнүүдээр ябажа, ажал хэнэб. Залуушуулнай жаргажа, сэн­гэжэ ябана бэшэ ха юм. Мүнгэ олзо олохын тулада хара хүлһөө адхажа ябана. Энэ роман дахин дабтажа уншахаар, һонирхолтой гээд тэмдэг- лэхэ байнаб. Энээн шэнги мүнөө үеын роман гараха ёһотой. Арад зон хүлеэн абаха гэжэ һананаб.

Сэхыень хэлэхэдэ, мүнөөнэй залуушуул, гансашье буряадууд бэшэ, харин ондоошье яһатан, уран зохёолоор ехээр һонирхохоёо болинхой. Энэмнай баһал ор­шон байдалһаамнай дулдыдана. Мүнөөнэй залуушуул ехэнхи сагаа YouTube, Instagram, ТикТок мэтын Интернет сүлжээндэ үнгэргэнэ. Бүхы арадуудта өөрын үндэһэн сегмент байдаг: монголнууд монгол кино зурагуудаа харана, американцууд - англи хэлэн дээрээ, ородууд - ород хэлэн дээрээ. Иимэ буряад сегмент үгыл хадань харамтайл байна. Буряадай бэрхэ хүбүүд иимэрхүү юумэ хэжэ туршаһан. Теэд энэнь гоё юумэн боложо үгэнгүй дүүрээ. Ехэнхи за­луушуулнай ород бодолтой, ород сэдьхэлтэй болошоо. Эдээндэ бу­ряад хэлэнэй контент хэрэггүй ха юм. Тиимэһээ ородоор хэлэхэдэ, «замкнутый круг» болошоно. Энээ­ниие таһалхын тула бүхы буряадууд оролдохо ёһотой. Интернет соо бу­ряад хэлэнэй контент ехээр тарааха хэрэгтэй. Иимэ ажал ябуулжа шадаха залуушуулшье бии. Эдэ залуушуулаа дэмжэжэ, мүнгэ салингыень баһал түлэхэ хэрэгтэй болохо. Миинтээр хүн хүдэлхэгүй ха юм. Баян бардам буряадууднай хамтаржа, буряадай жаса байгуулаа һаань, ямар гоё байха һэм. Эндэ үргэлөөр ороһон мүнгөөрөө залуушуулнай элдэб гоё түсэлнүүдые зохёожо, Интернет соо буряад контент гамгүй ехээр оруулха һэн. Теэд энээндэ ехэхэн мүнгэн хэ­рэгтэй - манай уласай толгойлогшын бата бэхи зориг хэрэгтэй.

- Хөөрэлдөөнэйнгөө эсэстэ ямар тобшолол хэхэ байнабта?

- Хүн түрэлтэн ан амитанһаа юу­гээрээ илгаатайб? Зүб даа, нюуртаа үһэтэй амитан гансал эдихын түлөө амидардаг. Тиимэһээ бидэ хүн нэ­рэтэй һэн тула буряад арадайнгаа ерээдүйн байдал тухай мүнөө хэл­сэхэ уялгатай байнабди. Энэл хэбээ- рээ байбалнай, ерэхэ зуун жэлэй туршада буряад арад, буряад хэлэн орогүй хосорхо. Мүнөөнһөө энэ асуудал хараадаа абабалнай, бүхы юумэмнай һайжаржа, тэгшэрхэ гэжэ һананаб. Баян түүхэтэй, соёл урлал­тай байнабди. Буряад хэлэтэй зом­най яһалашье олон байна. Тиимэһээ буряад арадайнгаа һүр һүлдэ дээ­шэнь үргэжэ, унагаангүй ябая гэжэ уряалха байнаб.

- Һайн даа, баярлаа!