​Өөрэ Жалсан

Түрэл сонинойнгоо хуудаһан дээрэ бэлигтэй хүбүүд, басагад тухайгаа зураглал бэлдэжэ, толилжо байдаг заншалтайбди. Мүнөө дугаартаа Ивалгын дунда һургуулиин һурагша Жалсан АВРАЕВ тухай буряад арад түмэндөө хөөрэжэ үгэхэ хүсэлэнтэй байнабди.

Юрэнхы һургуулиин 9-дэхи ангиин һурагша Жалсаниие хараад үзэхэдэ, сасуу үеын нүхэдһөө юугээрээшье илгаагүй, юрын лэ хүбүүхэн. Харин дүтөөр танилсажа хөөрэлдэхэдөө, энэ хүбүүхэнэй юрын бэшэ байһаниие абаһаар ойлгохоор. Ушар юуб гэхэдэ, оройдоо 9-дэхи ангида һуража байһан һурагшын мэдэсэ амаргүй гүнзэгы, ухаан бодолынь һонор. Буряад арадайнгаа түүхэ, соёл, монгол туурганда хабаатай эрдэмтэд болон тэдэнэй ажалаарнь ехэтэ һонирходог, шэнжэлдэг байна. Иимэ эрдэм мэдэсэ дунда һургуулида үгэдэг бэшэ ха юм даа - гансал дээдэ һургуулида тусхай шэглэл шэлэһэн оюутадай үзэдэг сэдэб гээшэ. Хэдэн жэлэй саада тээ буряад арад яажа ажаһуудаг байгааб, эрдэм шэнжэлгын ямар ажалнууд хэгдэһэн байгааб гэһэн асуудалнууд багахан хүбүүхэнэй толгойдо яагаад түрөөб?

- 4-дэхи ангиин байхадамнай, «Гу­ламта» гэһэн буряад арадта, хизаар орондо, түүхэдэ хабаатай асуудалнуудтай урилдаан үнгэрөө. Тиихэдэ би һургуули дотороо түрүүлээб, харин улас дотороо 5-дахи һуурида гаража шадааб. Тэрэ гэһэнһээ хойшо түрэл арадтаа хабаатай асуудалнуудаар һонирхожо эхилээб, - гээд, Жалсан хүбүүхэн хөөрөөгөө эхил­нэ. – Тэрэ гэһэнһээ хойшо монгол туургата арадай эрхим хүнүүдээр hонирхожо, тэдэнэй ажаябуулгануу­дые мэдэхэ болооб.

Тиигэжэ нэн түрүүн юундэ түрэл хэлээрээ хөөрэлдэнэгүй гээшэбиб гэжэ бодолгото болодог болоо. Гэр­тээ эжынгээ буряадаараа харилсажа байдагшье һаань, Жалсан ходол ородоор хөөрэлдэдэг байгаа. Тэрэ гэһээр һургуулидаа буряад хэлэ­нэйнгээ хэшээлдэ, гэртээ эжытэеэ ходол буряадаараа зугаалжа эхилээ.

- Жалсан ехэ оролдосотой, ураг­шаа һанаатай хүбүүн, – гээд, тэрэнэй буряад хэлэнэй багша Алевтина Владимировна тэмдэглээд, үшөө дээрэнь иигэжэ нэмэнэ: – Элдэб һонин мэдээсэл уншааб, хэдэн зуун жэлэй саана болоһон түүхэтэ үйлэ хэрэг тухай эрдэмтэ ажалну­удые хаанаһааб даа оложо унша­ад, хэшээлдээ ерэхэдээ, өөрынгөө һанамжаараа хубаалдажа байдаг. Үетэн нүхэдэйнгөө хажууда нэгэ өөрсэ ондоо хараа бодолтой хүбүүн.

Жалсан монгол арадуудай түүхэ тухай уншахын хажуугаар хэлэ бэшэ­гээр ехэ һонирходог. Хуушан монгол бэшэгэй түүхэ, хүгжэлтэ тухай шуда­лаад, өөрөө бэшэжэ һураа.

- Хуушан монгол бэшэгэй сага­ан толгой (алфавит) олоод бэшэжэ һурааб. Эхин дээрээ нэгэ үзэг үгын эхиндэ, дунда, болон һүүлдэнь ондо ондоогоор бэшэгдэдэг гэжэ хүсэд ойлгоогүй байгааб. Кирилл үзэгөөр үгэнүүдые бэшэһэндэл бэшэжэ бай­тараа, тэрэ илгааень ойлгожо, ёһо соонь бэшэдэг болооб, - гэжэ тэн­гэриин бэшэгэй дүримдэ һураһан тухайгаа Жалсан хөөрэнэ.

Хуушан монгол бэшэгэй дүрим шудалхаһаа гадна, тэрэ өөрөө лата бэшэг хэрэглэжэ, буряад хэлэнэй алфавит зохёожо туршаха байна гэһэн бодолдо абтаһан байна. Тэ­рэнээ зохёоходоо, буряад хэлэндээ баруун гүрэнүүдэй хэлэнэй абяануудые оруулжа байжа зохёогоо. Тэрэ ажалаа хэжэ байхадаа, ХХ зуун жэлэй эхиндэ буряад сэхээтэдэй зохёоһон лата алфавит хараадаа абаа.

- Минии энэ зохёоһон алфа­вит мүнөө сагта хэрэгтэй гэжэ һананагүйб. Юундэб гэхэдэ, бидэ мүнөө байһан буряад хэлэнэйнгээ дүрим һайнаар үзэжэ хэрэглэхэ ёһотойбди. Ондоо юумэ зохёожо, тиишээ шэлжэһэнэй хэрэггүй гэжэ һананаб, - гэнэ Жалсан.

Энэ ажал дээрээ хүдэлжэ бай­хадаа, олониитын ажаябуулагша Дмитрий Сойер Кушеев гэжэ хүнтэй Интернет соо танилсаад, холбоо бариһан байна. Юуб гэхэдэ, энэ хүн мүн лэ буряад хэлэнэй алфавит зо­хёожо туршаһан юм. Тиигэжэ һанал нэгэтэй байһан хадаа Дмитрий аха­тантай танилсаха байна гэжэ Жалсан шиидээ бшуу.

- Жалсанай анха удаа намда бэ­шэг бэшэжэ, хэлэ бэшэгэй талаар тодо асуудалнуудые табихадань, ехэтэ гайхааб. Һүүлдэнь 8-дахи ан­гиин һурагша гэжэ мэдэхэдээ, бүри ехээр гайхааб. Дүтөөр танилсажа хөөрэлдэхэдөө, үргэн ехэ мэдэсэтэй байһыень ойлгооб. Энэ хүбүүмнай ерээдүйдэ монгол туургатаниие шэнжэлхэ эрдэмтэн болохоороол болохо. Эдир энэ наһандаа томо хүнэй абаһаар ойлгоод орхихогүй асуудалнуудта харюу мэдэнэ. Жал­сан хотын түрүү һургуулида, гим­назида үзэнэ бэшэ, харин юрын хүдөөгэй һургуулиин шаби байгаад, өөрөө оролдолго гаргажа, эрдэмээ дээшэлүүлнэ. Тиимэһээ бидэ энэ хүбүүгээ дэмжээд, хамһалсаад ябаха уялгатайбди. Бидэ энэ дэлхэй дээрэ багахан арадшье һаа, хэзээдэшье бэлигтэй, эрдэмтэй хүбүүд, басага­даараа баян байгаабди, – гээд, залуу нүхэр тухайгаа Дмитрий Кушеев хөөрэнэ.

Хоёр жэлэй дараа Жалсан дунда һургуулияа дүүргэхэ сагынь ерэхэ. Тэрэнэй удаа Монгол орон, хэлэ шу­далдаг дээдэ һургуулида Зүүн зүгэй факультедтэ оюутан боложо орохо хүсэлэнтэй.

- Минии мэдэһээр, манай улас дотор Зүүн зүгэй хэлэ үзэдэг һалбаритай 3 дээдэ һургуули бии юм. Олон монголшо эрдэмтэдэй үзэжэ гараһан Санкт-Петербургын дээдэ һургуули, манай БГУ бо­лон ДВФУ-да һургадаг. Би Санкт- Петербургын дээдэ һургуулиин оюу­тан болохо хүсэлэнтэй байнаб. Харин минии нүхэд оюутадай хэлэһээр, манай БГУ-гай Зүүн зүгэй факультед­тэ амаргүй һайн мэдэсэ олгодог юм байна.

Хүбүүнэйнгээ һонирхоһон юу­мыень ходол дэмжэжэ байдаг Жал­санай эжы аба хоёрыень магтамаар даа. Тэрэнэй аба Анатолий Эрнесто­вич Авраев мүнөө БРТАТ гэжэ Ивал­гын таһагта ажалладаг, харин эжынь Римма Владимировна эмшэн мэргэ­жэлтэй юм. Жалсан сүлөө сагтаа ном һудар уншахынгаа хажуугаар гэртэ­хи ба газаахи ажалаа хэдэг, олон тоото нүхэдөөрөө уулзажа хүхилдэдэг хүдөөгэй юрын лэ хүбүүн юм.

Буряадаймнай мэдээжэ багша­нар, зүүн зүг шэнжэлдэг эрдэмтэд­най Жалсан хүбүүе залан хүтэлжэ, мэдэхэ эрдэмээ тэрээндэ дамжуулха бэзэ гэжэ найдае. Үнэхөөрөөшье, замайшни эхиндэ һайн зоной ушар­бал, хэншье шэлэһэн харгыдаа ураг­шатай ябадаг ха юм даа. Ерээдүйдэ Жалсан Авраев аргагүй мэдээжэ, үндэр ехэ нэрэ зэргэтэй эрдэмтэн боложо урган гараhай гээд үреэхэ байнаб.