​«Boeing» түхэлэй самолёт жолоододог Буряадай баатар – Дмитрий Дашиев

Үнгэрһэн долоон хоногто Оро­дой Холбоото Уласай граждан авиациин ажалшад мэргэжэ­лэйнгээ һайндэр тэмдэглэбэ. Энэ ушараар агаарай онгосо жолоодожо ябаһан залуу буряад пилот Дмитрий Викторович ДАШИЕВТАЙ жэгүүртэ мэргэжэл тухайнь хөөрэлдэбэбди.

- Сайн байн, Дима. Танилсаял даа. Хаана, ямар авиакомпанида хүдэлжэ байнат?

- Амар мэндэ! Би мүнөө Новоси­бирск хотодо ажаһуунаб. «S7 Airlines» гэжэ авиакомпанида агаарай онгосын жолоошонооор ажалланаб. Өөр ту­хайгаа хүн зондо хөөрэжэ ябадаггүйб. Иигэжэ сэдхүүлшэдтэй түрүүшынхиеэ ярилсажа байнаб. Теэд үндэһэн «Бу­ряад үнэн» сонинойнгоо хонходожо, һонирхожо байхадань, баһал арсаха аргамгүй. Яагаад иимэ мэргэжэл шэ­лээбши гэжэ минии танил тала, нүхэд булта һонирходог, асуужал байдаг. Намда ямар нюуса байхаб даа. Би Улаан-Үдэдэ түрэһэн, үндыһэн хүмби. Абамни Хурамхаанай аймагай юм. Тиимэhээ абынгаа түрэһэн газар тоон- томни гээд сэдьхээд ябагшаб. Багадаа зунаймни амаралта Хурамхаанда үнгэрэгшэ һэн.

- Мэргэжэлтэ һайндэрөөртнай та­ниие амаршалнабди. Граждан авиа­циин лётчик болохо гэжэ хэдытэйдээ шиидээбта?

- Һайн даа. Баярлааб ехээр. Минии эжы аба энэ мэргэжэлтэй ямаршье холбоогүй байһан. Виктор Дамбие­вич эсэгэмни автобусой жолоошон ябаһан, эжымни эмшэн мэргэжэлтэй. Харин абга хуряахаймни, Булат Даши­ев, гуша гаран жэлэй туршада пилот ябаһан намтартай. Мүнөөшье ниидэ­жэл байгааб даа. Энэл хүн минии то­можон үндыхэдэ ехэ нүлөө үзүүлээ. Аб­гынгаа үгэдэ орожо, энэ мэргэжэл шэ­лээ һэмби. Улаан-Үдэдэ байхадаа, хоёр һургуулида һурааб. 1-дэхи ангиһаа 9-дэхи анги болотор Сэлэнгын зүүн бэедэ оршодог 8-дахи һургуулида һурааб, 10-11-дэхи ангияа Улаан-Үдын 1-дэхи һургуулида дүүргэһэмби. Һургуулиин байхадаал, 9-дэхи ангида һуража ябахадаа, пилот болохоб гэжэ тон һайнаар мэдэрээд байгааб.

- Мүнөө ямар самолёдоор ниидэ­жэ байнабта?

- 737-дохи «Boeing» түхэлэй агаарай онгосоор ниидэнэб. Ногоон үнгөөр будаатай олон самолёдуудые хуу бул­та хараһан байхат. Эгээл түрүүшын самолёт тухайгаа хөөрэхэ болоо һаа, оюутан хаһынгаа самолёдууд тухай хөөрэхэ хэрэгтэй болоно.

- Хөөрыт. Манай уншагшадта һонирхолтой байха. Үдэр бүри иимэ һонин мэргэжэлтэй хүнүүдтэй харил­сана бэшэбди.

- Санкт-Петербургын гүрэнэй граж­дан авиациин ехэ һургуулиин дэргэ­дэхи филиал Якутск хотодо байдаг юм. Яхадай лётно училищи гээд нэрлэдэг даа. 2015 ондо энэ училищи дүүргэжэ, Улаан-Үдэ ерээд, «Авиалесоохрана» гэжэ эмхидэ ажалда ороһомби. Эндэ «Ан-2» түхэлэй самолёдоор ниидэжэ эхилээб. Училищида һурахадамнай, «Diamond-42» гэжэ Австри гүрэндэ бүтээгдэһэн багахан самолёдоор һургадаг һэн. Энэ самолёт соо орой- доол дүрбэн хүн багтажа һуудаг юм.

- Түрүүшынхиеэ самолёт жолоодо­жо байхада, ямар байдаг бэ?

- Түрүүшын хэшээлһээ эхилжэ, баг­шанарнай хүнэй ами наһанай түлөө харюусалгатай байнат гэжэ үдэр бүри ойлгуулжал, дабтажал байгша һэн. Мүн тиихэдэ самолёдто һуухын урда тээ тренажёр дээрэ дүй дүршэлөө нилээн удаан мүлинэш. Тиимэһээ өөрөө жолоодожо, ниидэжэ эхилхэдээ, гансал харюусалга тухай бодонош. Сугтаа һурадаг нүхэр хүбүүнтэеэ хам­та анха түрүүшынхиеэ ниидээ һэмби. Багаһаа мүрөөдэжэ ябаһан хүсэлшни бэелүүлэгдэжэ байхадань, сэдьхэлдэ гоёл байгаа ааб даа. Тэрэнэй удаа ни­лээн ехэ саг ниидэгдээ. Якутск, Чере­повецк, Санкт-Петербург, Набережные Челны гэжэ хотонуудта ошожо, шал­галтануудаа баригшабди.

- «Кукурузнигаар» ниидэжэ бай­гаад, томо 737-дохи «Boeing»-до һуушахада, ондоо байгаа ааб даа.

- Ямаршье самолёт жолоодоходо, адлирхуу байха. Бүхы удхань нэгэл ха юм. Түрүүшээр лэ аргагүй томоор һанагдаха. Хуушанай «Кукурузни- гаар» ниидэхэ гү, али «Boeing»-оор 10 мянган модоной зай дээрэ гараад ябахада, ондоол байгаа ааб даа. Лётно училищида ниидэдэг самолёдууд­най багаханшье һаа, досоохи бүхы тоног хэрэгсэлнүүдынь хуу мүнөө үеын байһан юм. Тиимэһээ томо са­молёдто һуухадаа, ехээр ядараагүйб. Училищи дүүргээд, ямаршье авиа­компанида ажалда орохоёо ерэхэдэш, дахин һуралсалда эльгээхэ. Иимэ ехэ эрилтэнүүдтэй. Самолёдой жолоо­шон болохоёо һанаһан залуушуул энээниие мэдэхэ ёһотой. Лётчигууд тэнгэридэ байха үедөө һуражал, бүхы дүримүүдээ сээжэлдэжэл, дабтажал байдаг. Жэлэй туршада элдэб шал­галтанууд боложол байха. «S7 Airlines» гэжэ авиакомпанида ажалда орохо­доо, таба һарын туршада «Boeing»-оор ниидэжэ һургаа юм. Энэ самолёдоор Москва хотодо ниидэжэ һураа һэмби. Энэнь баһал өөрын удхатай. Жэшээл­хэдэ, би 737-дохи «Boeing»-оор ниидэ­дэг хүн ондоо түхэлэй самолёт жолоодохо эрхэгүйб. «Airbus» гү, али ондоо самолёдоор ниидэхэ гэбэл, дахин тиимэ түхэлэй самолёдоор ниидэжэ һурахаш.

- Мүнөөнэй самолёдууд автопи­лодтой боложо, өөрөө һууха, хүнэй гаргүйгөөр ниидэжэ бодохо аргатай бэшэ гү?

- Тэрэ автопилот гээшэтнай өөрөө хүдэлдэг юумэн бэшэ. Хүнэй тоо ба­римтануудынь зүбөөр оруулаагүй һаа, тэрэтнай хүдэлхэгүй. Автопилот носоожо, самолёт газарта һуулгахын тула аэродромой дэбисхэр тусхай то­ног хэрэгсэлнүүдээр хангаатай байха ёһотой. Тиимэ навигациин системэгүй аэродром дээрэ автопилот носоожо буухадатнай, самолёдой компьютер өөрөө тэрэнииетнай болюулжархиха. Ниидэжэ газарһаа ходорхо гү, али га­зарта һууха үедөө пилодуудай ехэнхи хубинь өөрынгөө гараар жолоодожо байдаг. Саһа бороотой, манатай ула­рил тогтожо, харгы замай харагдахаяа болиходол, автопилот хэрэглэгдэдэг.

- Ажалайтнай үдэр яагаад үнгэрнэб?

- Нэгэ үдэрэй туршада 12 сагһаа үлүү ниидэжэ болохогүй. Тиимэһээ холын харгыда ниидэхэдээ, хүрэхэ газартаа хоножо амараад, дахин ондоо самолёдто һуужа, ажалаа үргэлжэлүүлнэбди. Жэшээлхэдэ, Москва-Улаан-Үдэ шэглэлээр нии­дэдэг хүнүүд Улаан-Үдэ хүрөөд, эндэ 1-2 хоног амараад, дахин ажалдаа гарадаг. Иигэжэл бэе бэеэ һэлгэжэл хүдэлдэгбди. Бүхыдөө долоон хоно­гой туршада 36 часһаа үлүүе ниидэжэ болохогүй.

- Эгээл холо хаагуур ниидээбта?

- Ошоһон хариин газарнууд олон байхал даа. Кипр, Итали мэтын Ев­ропын гүрэнүүдһээ эхилжэ, дүтын СНГ-гэй олон гүрэнүүдээр ябагдаа. Ниидэжэ һуража байхадаа, гадаадын гүрэнүүдээр баһал гарагша һэмди. Иимэ һуралсалай үедэ кабина соо гурбан хүн ябадаг. Һуража байһан хүнэйшни хажууда багша ябалсаха. Эдэ хоёройнгоо дунда гурбадахи пи­лот һуужа, хаража, шалгажа ябадаг. Хэрэгтэй болоол һаань, тэрэ хүншни туһалхаар бэлэн байха юм. Мүнөөнэй томо самолёдууд соо хоёр жолоошод һуугааб даа. Экипажай командир болон хоёрдохи пилот гээд байха. Агаарта ниидэжэ ябахадаа, ээлжээ­гээр самолёдоо жолоодохош. Харин газарта бууха үедөө хоёрдохи пилот командирайнгаа заабаряар туһалжа байдаг. Би өөрөө хоёрдохи пилотби. Мүнөөнэй самолёт тон олон тоног хэрэгсэлнүүдээр хангаатай байдаг. Нэгэ хүн бултыень хаража, шалгажа байха аргагүй. Тиимэһээ хоёрдохи жолоошон тоһо түлишынгээ нюруу шалгажа, хэрэгтэй сагтань сахаригуу­даа гаргаха ба оруулха, газарта байһан диспетчернүүдээр холбоо бариха уялгатай. Энээнһээ хажуугаар хажуу­гаарнай гараһан ондоо самолёдуудые хаража, адаглажа ябаха хэрэгтэй.

Мүнөө хамшаг ханяадан таража, хари гүрэнүүд руу үсөөхэн само­лёт ниидэдэг болонхой. Гадаадын гүрэнүүд руу ниидэхэеэшье болёод байнабди гэжэ хэлэхээр. Ехэнхидээ гүрэн дотороо ниидэнэбди. Жэшээл­хэдэ, үглөөдэр Санкт-Петербург нии­дэхэб, тэрэнэй удаа Москва ошохоб. Энэмнай эртээнһээ түсэблөөтэй бай­даг. Һүүлэй үедэ Екатеринбург, Эрхүү, Шэтэ, Магадан, Камчатка, Нерюнгри, Сочи, Симферополь, Краснодар болон бусад хотонууд руу ниидэнэб.

- Гэр бүлэтнай Новосибирскдэ байдаг гү?

- Үгы. Би үшөө һамга абаадүй бай­наб.

- Хэдытэйбта теэд?

- 28-тай болонхойб. Сагайнгаа ерэ­хэдэ, нүхэрни болохо басаган олдохо юм даа. Эжы абамни Улаан-Үдэдэ ажаһууна. Гэр бүлэдөө хоёр хүбүүдбди. Түрэлхидтөө мэндые хүргэнэб.

- Тэндэтнай буряад пилот хүбүүд олон байдаг гү?

- Самолёт жолоодожо ябадаг буряад хүбүүд олон байгаа ааб даа. Ганса манай эмхидэ минии тон таниха ба мэдэхэ 5 хүбүүд ниидэнэ. Стюардесса мэргэжэлтэй буряад басагадшье бай­даг. Агын, Эрхүүгэй буряад хүбүүдые тоолоо һаа, яһала олон байха гэжэ һананаб.

- Хэжэ байһан ажалдаа дуратай? Пилот болохо хүсэлтэй залуу хүбүүдтэ ямар зүбшөөл үгэхэ байнабта?

- Тэнгэридэ дурлангүй яахабши? «Эрэ хүн - зориһондоо, хүхэ шоно – зууһандаа» гэжэ хэлэдэг ха юм. «Boeing»-ын сонхоор дэлхэй шэртэ­жэ ябахада, ямар һайхан бэ. Дуратай ажалаа хэжэ байхада, сэдьхэл дүүрэн байдаг.

Энэ мэргэжэл шэлэһэн залуушуул­да юун гэхэб даа. Тон ехэ харюусал­гатай ажал гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Пилот хүн хамаг наһаяа ном һудар үзэжэ байдаг гэжэ хэлээ һэмби. Анг­ли хэлэ түрэл хэлэеэ шэнги мэдэхэ хэрэгтэй. Хари хэлэн гансал гадаа­дын гүрэнүүдтэ хэрэглэдэг бэшэ, ха­рин Ородой Холбоото Уласай дэбис­хэр дээрэхи бүхы аэропортнуудай диспетчернүүд англи хэлэн дээрэ ярилдажа байха юм.

Юундэ тиигэнэб гэхэдэ, хари гүрэнэй олон самолёдууд манай дэ­бисхэр дээгүүр ниидэжэ гарана. Тэн­гэридэ юун боложо байһыень, газарта байһан диспетчернүүд ямар заабари үгэжэ байһыень бүхы самолёдуудай жолоошод ойлгохо ёһотой. Энэ ма­най ниидэжэ байһан самолёдууд хуу хари гүрэндэ бүтээгдэһэн байна ха юм. Тиимэһээ бүхы дансануудынь англи хэлэн дээрэ бэшээтэй байдаг. Тиимэһээ англи хэлэ һайн мэдэхэ хэ­рэгтэй. Газарта байдаг диспетчернүүд тон һайн бэлэдхэлтэй байдаг юм. Ямаршье самолёдой жолоошод гур­бан жэлэй нэгэ удаа англи хэлэнэй шалгалта тушаажа, эрдэм мэдэсэеэ ба­талжа байха ёһотой. Иимэл даа пило­дой ажал. Лётно училищинууд Орен­бург, Красноярск болон Якутск хотонуудта байдаг. Интернет соо һонирхожо бэ­дэрхэдэтнай, хуу гаража ерэхэ.